پامفا

پامفا چیست؟

ایده‌های اولیه‌ی پامفا در ابتدای سال 1385 در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور مطرح گردید، سپس این ایده با تعدادی از سازمان‌هایی که مطالعاتی یا پروژه‌هایی را در این زمینه انجام داده بودند در میان گذارده شد تا پروژه‌‌ای‌ فراسازمانی تهیه شود و اصل اساسی مشارکتی‌بودن آینده‌نگاری مورد توجه قرار گیرد. اما از آن‌جایی که برنامه‌ی آینده‌نگاری برنامه‌ای سنگین است لازم بود تا درک درستی نیز از محیط سیاست‌گذاری علم و فناوری ایران پدید آید. از این رو تصمیم بر آن شد تا طرح پامفا در چند مرحله انجام شود و به تدریج تکامل یابد.

به این منظور تیمی متشکل از خبرگان و سازمان‌های فعال در این زمینه، تحت عنوان «کمیته‌ی راهبری» در آبان‌ماه 1385 تشکیل شد، تا از سویی راهبردهای کلی طرح را تعیین کند و از سویی دیگر مشارکت سازمان‌های مختلف در طرح را تسهیل نماید.

در مرحله اول این طرح، پرسش‌نامه‌های 6 حوزه‌ی برنامه‌ی آینده‌نگاری هشتم ژاپن که در سال 2005 انجام پذیرفته، انتخاب و با تغییرات اندکی در میان خبرگان توزیع شد تا محیط سیاست‌گذاری و خبرگان شناسایی شود. نتایج ارزنده‌ی به‌دست‌آمده از مرحله اول طرح توانست اطلاعات بسیاری را چه در خصوص چارچوب مفهومی و چه در خصوص اجرای طرح در اختیار قرار دهد؛ این فاز بر نتایج فرآیندی و رفتار جامعه‌ی خبرگان ایرانی متمرکز شده بود.

پایلوت پروژه پامفا:

یکی از پروژه های 15 گانه طرح پیشنهادی نقشه جامع علمی کشور پروژه آینده‌­نگاری ملی علم و فناوری است که پروژه پامفا 1404 مقدمه‌ای برای اجرای آن خواهد بود.

تا چند دهه پیش تمامی کشور­های پیشرفته و بسیاری از کشور­های در حال پیشرفت، حتی کشور­های کوچکی نظیر کلمبیا و امارات متحده عربی) پروژه‌های آینده نگاری را در زمینه های مختلف علوم و فناوری­ها به اجرا در آورده‌اند. ایران شاید تنها کشور مهم در عرصه بین‌المللی باشد که تا پیش از طرح پامفا 1404 در این زمینه اقدام عملی انجام نداده بود. هدف اصلی این طرح «شناسایی آینده‌های بدیل فناوری‌ها در ایران و مطلوب‌ها و نامطلوب‌های موجود در آن‌ها» می باشد اما در ذیل اهداف دیگر آن را بررسی می‌کنیم:

• اجرای نخستین تجربه عملی آینده نگاری در ایران (اهمیت توجه به فرآیند)
• شکل دادن به یک نهاد مرجع فکری – اجرایی در زمینه فعالیت های آینده-نگاری و فراهم نمودن زمینه همکاری بین سازمانی
• فرهنگ­سازی در جامعه علمی، صنعتی، تکنولوژیک، در میان سیاستگذاران، در میان فعالان اقتصادی و در حیطه عمومی در خصوص توانائی ها و ظرفیت­ها و محدودیت­های آینده نگاری
• دستیابی به مجموعه ای از اطلاعات و مجموعه ای از سناریوها (با ضریب دقت قابل قبول در حد جامعه آماری مورد استفاده) در خصوص مناسب ترین فناوری ها برای ایران 1404 (توجه به مفید بودن نسبی خروجی های طرح)
• تربیت تیم­های ورزیده برای انجام آینده­‌نگاری­های تخصصی
• کمک به ایجاد فضای فکری و مهارتی مناسب برای تحقق اهداف سند چشم انداز
• زمینه سازی برای اجرای نخستین آینده نگاری در مقیاس ملی با استفاده از تجربیات سایر کشورها

سازمانها و مراکزی که در این پروژه همکاری کردند:

• موسسه عالی آموزش و پژوهش سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور
• سازمان فضایی ایران
• شرکت متن (مرکز توسعه نیرو)
• دفتر امور پژوهشی حوزه معاونت پژوهشی وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری
• مرکز صنایع نوین وزارت صنایع و معادن
• مرکز آینده پژوهی صنایع دفاع
• پژوهشگاه هوا و فضا

نکاتی درباره چارچوب اجرایی طرح پامفا 1404 :

چارچوب اجرای طرح پامفا بدین صورت است که علوم و فناوری های مورد نظر طی سه مرحله و با تقسیم بندی سه‌گانه “علوم و فناوری­های فیزیکی و مهندسی”، “علوم و فناوری­های زیستی”، و “علوم و فناوریهای اجتماعی و انسانی” مشخص شوند و برای استخراج معرفت ضمنی متخصصان در هر مرحله از سه نوبت اجرای روش دلفی و یک پانل نهایی استفاده به عمل آید.
در نخستین دلفی از پرسش­های هشتمین دلفی ژاپنی­ها که مورد استفاده بسیاری از کشور­ها بوده بهره‌برداری شود. در دلفی­های دوم و سوم از پرسشنامه‌­های ترکیبی (بازخورد پرسش نامه اول و طرح پرسش های بومی و بازخورد آنها) استفاده شود.

سناریوهای نهایی هر مرحله به وسیله پانلی از متخصصان که از حوضچه متخصصان طرح گزین شده اند با همکاری اعضای شورای علمی و شورای راهبری تدوین می شود.

دلفی پامفا در دو دور برگزار گردید که در هر دور، پرسش­هایی مشابه از خبرگان پرسیده شد. این پرسش‌ها در چهار دسته متفاوت طراحی شدند. در ابتدای پرسشنامه­هایی مشابه از خبرگان نیز در خصوص اطلاعات فردی خبرگان پرسش‌های مطرح شد. چهار دسته سوالات پرسش نامه عبارت بودند از:

دسته اول: پرسش‌نامه‌های شش حوزه برنامه آینده‌نگاری هشتم ژاپن که در سال 2005 میلادی انجام شده بود، انتخاب و با تغییرات اندکی در میان خبرگان توزیع شد تا «محیط سیاست‌گذاری» و «خبرگان مرتبط با بر حوزه» شناسایی شوند. نتایج حاصل از مرحله اول توانست اطلاعات بسیاری را چه در خصوص چارچوب مفهومی و چه در خصوص اجرای طرح، در اختیار قرار دهد.

دسته دوم: در این بخش پرسش­هایی در خصوص عدم قطعیت­های آینده، طراحی شده است. تفاوت سوالات با دسته اول در این است که این سوالات، دو حالت نداشته و به صورت مستقل مورد پرسش قرار گرفته اند. در دسته دوم، پرسش­ها به گونه ای طراحی شد تا خبره پیش بینی خود را در مورد وضعیت ایران در سال 1404 شمسی بیان نماید . این مرحله از آبان‌ماه سال 1386 آغاز شد و بر پوشش پنج حوزه فناورانه زیر (و با تأکید بر روش‌های پانل، دلفی و سناریونگاری) متمرکز شد:

• الکترونیک،‌مخابرات و سخت‌افزار
• فناوری دریا
• فناوری اطلاعات و نرم‌افزار
• زیست فناوری
• فناوری هوافضا

تلاش شد تا خبرگان از سه بخش اصلی ذی‌نفعان جامعه یعنی «بخش سیاست‌گذاری»، «بخش علمی» و «بخش صنعت» در فرآیند مشارکت داده شوند تا از تخصص و دانش ضمنی آنان استفاده شود. تعداد مشارکت‌کنندگان در پانل‌ها حدود 10 نفر، تعداد خبرگانی که پرسش‌نامه دلفی برای آنان ارسال شد، حدود900 نفر و تعداد افراد مشارکت‌کننده در کارگاه‌های سناریونگاری حدود 75 تن بوده است.

دسته سوم: در این بخش از خبرگان خواسته شد تا مهمترین اولویت­های ایران را بر اساس (وضعیت فعلی) و (روندهای جهانی) به صورت کلی تعیین کنند.

هدف گردآوری دانش نهفته‌ متخصصان و صاحب‌نظران ملی بود و امید آن می‌رفت که با پاسخ‌گویی جمع کثیری از اندیشمندان سراسر کشور، مجموعه‌ای از دانش ملی و راهبردی برای اجماع صاحب‌نظران در این عرصه‌ مهم فراهم آید.

در مرحله سوم طرح، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور تلاش دارد، با بهره‌گیری از تجربه‌های دو مرحله قبلی، بر حوزه‌های عامی متمرکز شود که ممکن است از مجموعه‌ای از فناوری‌های ذکر شده در مرحله دوم بهره بگیرد به عنوان مثال، بخش حمل و نقل، بخش انرژی، بخش آموزش، بخش اقتصاد و… که در هر یک از آنها از مجموعه‌ای از فناوری‌های مختلف استفاده می‌شود. البته این مرحله از طرح، مرحله‌ای بشدت مشارکتی است که در آن لازم است با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط و مسوول هر حوزه (همچون وزارت نفت، وزارت نیرو، وزارت راه و ترابری و…) و با استفاده از تجارب و نتایج مرحله دوم، به آینده‌نگاری و شناسایی آینده‌های بدیل و مطلوب کشور در هر حوزه پرداخت.

شبکه ملی اطلاعات(پایه پروژه های فناوری اطلاعات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات)

فناوری اطلاعات به عنوان توانمندساز و دور از تعامل با جهان در سال 1404 برای ایران در سناریوی سوم تصویر شده است. فضای این سناریو به واقع از رویدادهای جهان تأثیر می پذیرد که در آن با حاکم شدن وضعیت امنیتی، روندهای ملی گرایی و منطقه گرایی تقویت می شود. در صورت تحقق این سناریو، ایران سعی خواهد کرد تا ضمن تلاش برای حفظ امنیت ملی، تنها با تعداد اندکی از کشورهای دوست و مورد اعتماد تعامل داشته باشد.

هدف اصلی این سناریو دستیابی به برخی صنایع حیاتی از یک سو و حفظ پیش گامی در حوزه های نوظهور است . در این شرایط سرمایه گذاری های دولتی در بخش زیرساخت های فناوری اطلاعات وابسته به درآمدهای نفتی خواهد بود . احتمال مهاجرت نیروی انسانی متخصص حوزه فناوری اطلاعات به دیگر کشورها در این سناریو بالا است.

در صورتی که این سناریو تحقق یابد، سبک زندگی ایرانیان وضعیت متفاوتی با سناریوهای قبلی خواهد داشت . محصولات فناوری اطلاعات همانند سناریوی قبلی محصولاتی در دسترس طیف وسیعی از شهروندان خواهد بود و در انحصار نخبگان باقی نمی ماند. سوی دیگر ماجرا قطع ارتباط با کشورهای بزرگ صنعتی و شرکت های چندملیتیِ تابع قوانین آن ها خواهد بود. در نتیجه مصرف محصولات جهانی این شرکت ها حداقل از مسیر رسمی و غیرقانونی کاهش خواهد یافت و در مواردی قطع خواهد شد . پس یکی از پیامدها می تواند مصرف بیشتر محصولات محلی و تقویت سبک زندگی محلی باشد . البته همچنان اقلیتی از کاربران خبره و همچنین کاربران دارای توانایی مالی بالا ممکن است از مسیرهای غیررسمی به محصولات خارجی دسترسی داشته باشند و پیامد مصرف این محصولات گسترش سبک زندگی دیجیتالی جهان وطنانه در آن ها باشد . اما آنچه در بین عموم مردم وجود خواهد داشت، دسترسی به محصولات فناوری اطلاعات تولید شده توسط شرکت های داخلی و یا تولید شده در برخی کشورهای دارای روابط نزدیک با ایر ان به اسم محصولات داخلی خواهد بود. تلاش خواهد شد رنگ و بویی بومی به این محصولات داده شود تا سبک زندگی دیجیتالی با رنگ و بویی محلی شده در ایران شکل بگیرد که متفاوت با سبک زندگی جها نوطنانه باشد. به دلیل مشکلاتی که شرکتهای تولیدکننده محصولات ایرانی در این سناریو با آن مواجه هستند امکان تحقق این ایده چندان بالا نخواهد بود و احتمالاً با وضعیت آشفته ای درباره سبک زندگی دیجیتال شهروندان مواجه خواهیم شد.

دسته چهارم: در این بخش از پرسش نامه از خبرگان خواسته شد تا در مورد اهمیت و نحوه دستیابی به یک فناوری خاص یا موضوعی مشخص، نظر دهند.

در جدول زیر مرور کلی بر اطلاعات مفید پروژه پایلوت آینده نگاری مناسب ترین فناوری­ها برای ایران(پامفا) در حوزه فناوری ارتباطات انجام شده است و پس از آن با توجه به عدم قطعیت‌­های شناسایی شده، سناریوهای چهار­گانه فاوای ارائه شده و همچنین با در نظر گرفتن عوامل کلیدی تاثیرگذار بر آینده فناوری ارتباطات بیان شده، فرصت­های آتی فناوری ارتباطات معرفی می­گردد.

آینده­‌نگاری فناوری ارتباطات در ایران 1404
هدف	شناسایی آینده­‌های بدیل­ فناوری ارتباطات در افق چشم­‌انداز کشور که هر یک از آن­ها می­تواند چارچوب مناسبی برای برنامه­‌ریزی سیاست­گذاران ملی و بخشی باشد
عوامل کلیدی تاثیرگذار بر آینده فناوری ارتباطات	رشد صنعت نرم افزار، استانداردسازی(توسط بازار یا توسط سازمان های جهانی)، نقش دولت و سیاست­های آن، نقش دولت و سیاست­های آن، قدرت نهادهای غیر دولتی تنظیم مقررات، تمرکز در بازار عرضه، میزان مقبولیت فناوری­های ارتباطی در جامعه، سرمایه­گذاری دولت در تحقیق و پژوهش، آزادسازی و خصوصی­سازی صنعت مخابرات، تعداد فارغ التحصیلان دانشگاه، ثبات قوانین، فرهنگ نگاه مثبت به تولیدات داخلی، درآمد سرانه، ترکیب دانش الکترونیک با حوزه بیو مکانیک-گسترش دانش، امنیت تبادلات، رابطه با جهان غرب، ارتباط با چین، روابط منطقه‌­ای ایران در خاورمیانه، عضویت در WTO ، تحریم، گسترش خدمات الکترونیک (بهداشت، تجارت)، جهانی شدن محصولات سلیقه­‌ها و استانداردها، بهبود حقوق مالکیت فکری، بالا رفتن قیمت انرژی در جهان، افزایش کاربرد ربات­ها، پیشرفت­های حوزه مواد
روش	سناریونگاری
عدم قطعیت‌­های شناسایی شده فناوری اطلاعات	1- “مخابرات به مثابه زیرساخت صنعتی” در مقابل “مخابرات به مثابه حوزه صنعتی” 2- “حمایت دولت از حوزه های منتخب” در مقابل “ایجاد شرایط بازار رقابتی”
سناریو	ابعادسناریو: سناریو غول چراغ جادو: مخابرات به مثابه زیرساخت صنعتی و حمایت دولت از حوزه­های منتخب تولید کفش سفارشی: مخابرات به مثابه حوزه صنعتی و حمایت دولت از حوزه­های منتخب دست فرزندان کوچک در دست پدران: مخابرات به مثابه حوزه صنعتی و ایجاد شرایط بازار رقابتی سلام بر اپراتورها: مخابرات به مثابه زیرساخت صنعتی و ایجاد شرایط بازار رقابتی
اولویت­های این سناریوها در رابطه با دولت	•ایجاد نظام انگیزشی •حمایت از تولیدکنندگان داخلی •اتخاذ سیاست­های بازرگانی مناسب برای حمایت از صنایع مخابرات و الکترونیک و صنایع وابسته به آن­ها، نظیر نرم افزار و فناوری اطلاعات و بنگاه­های فعال در آن صنایع •اتخاذ سیاست دولت به عنوان خریدار بزرگ محصولات داخلی •دخالت مستقیم دولت در تامین منابع مورد نیاز تولیدکنندگان و سرمایه­‌گذاری به منظور ارتقای فناوری­های بنگاه­های موجود •اعمال کنترل­های محدودکننده در واردات و اتخاز سیاست توسعه صادرات در دراز مدت •برنامه­‌ریزی برای آموزی و ارتقای سطح دانش نیروی انسانی
اولویت های این سناریوها در رابطه با بخش خصوصی	•توسعه توانمندی نرم افزاری •توسعه پایگاه­های داده •توسعه مهارت­های مدیریتی و بازاریابی کاربردها و خدمات ارتباطات و مخابرات •نمایندگی فروش تجهیزات و محصولات خارجی •تولید برخی محصولات خاص •ارائه خدمات نصب و نگهداری

نتیجه گیری:

چون آینده‌نگاری برنامه‌ای سنگین است، لازم بود تا درک درستی نیز از محیط سیاستگذاری علم و فناوری ایران پدید آید بنابراین مهم‌ترین فواید انجام طرح پامفا، یکی کسب تجربه انجام این طرح ملی و پیچیده است و دوم تربیت یک گروه متخصص با تجربه کار ملی در این زمینه است و سوم این‌که فرصتی پیش آمده تا نتایج آینده‌نگاری و شیوه استفاده از آنها را به مسوولان و سیاستگذاران علم و فناوری نشان ‌دهیم.

آینده‌نگاری کاری بسیار مشکل و پیچیده است و نباید فراموش کرد که آینده‌نگاری، پیش‌بینی نیست. طرح آینده‌نگاری یک فعالیت از پایین به بالاست، یعنی نظرات و پیش‌بینی‌ها و آرمان‌های جامعه جمع می‌شوند و بعد بر مبنای آنها تصمیماتی در حوزه‌های سیاستگذار و در قالب اسناد از بالا به پایین ابلاغ می‌شود.

توجه به آینده‌نگاری از آنجا اهمیت می‌یابد که اگر ما کار اول را انجام ندهیم، یعنی اسناد و مقررات ما بر مبنای مطالعات از پایین به بالا ارائه نشود، به یک دستورالعمل و ابلاغیه تبدیل می‌شود که ما را به هیچ کجا نخواهد رساند و اطمینان می‌دهم در حد دستور، یک سری تحرکاتی اتفاق می‌افتد، اما به افق مورد نظر نمی‌رسیم.

نویسنده: محمد احمدی