نقش علوم انسانی در اقتصاد دانش­ بنیان کشور؛ چالش­ها و راهکارها

امروزه «دانشِ کاربردی» (با ترکیبی از علم و فن­آوری)، هم ­پایه و حتی موثرتر از حجم سرمایه و اندازه ­ی بازار، در توسعه ­ی اقتصادی ملل، نقش دارد. در اقتصاد دانش ­پایه، تولید و توزیع اطلاعات و پرداختن به آموزش و پژوهش می ­بایست کارکرد اقتصادی پایدار داشته باشند. بنابراین، کاربردی ­سازی دانش در جهت کارکرد اقتصادی، می­تواند تعریف دقیق­ تر اقتصاد دانش­ بنیان باشد.

درواقع، اقتصاد دانش­ بنیان را می­توان سرمایه­ گذاری بر روی دانش نیز تلقی کرد. چراکه دانش به­ مثابه یک کالا قابلیت تولید، عرضه و مصرف دارد. همان­طور که می­توان برروی صنعت فولاد یا سیمان، خودروسازی و حمل ­ونقل، ساختمان ­سازی، پوشاک و نساجی، فرآوری­ های غذایی و یا طلا و جواهرات سرمایه ­گذاری کرد، کارکرد اقتصادیِ دانش را نیز می ­توان درنظر گرفت و دانش را مورد داد و ستد قرار داد.

به­ عبارت دیگر، همواره روند کار این­گونه بوده که دانش منتج به تولید محصول می­شده و این محصول عرضه و به مصرف می ­­رسیده است؛ اما در اقتصاد دانش ­بنیان، مسئله این است که باید خودِ دانش، هویت اقتصادی را علاوه بر هویت علمی به­همراه داشته باشد. در این رابطه، نقش علوم انسانی در اقتصاد دانش ­بنیان و درواقع تجاری ­سازی علوم انسانی، از جمله مهم­ترین بحث ­های قابل طرح در زمینه ­ی کارکرد­های ملموس دانش است؛ چراکه «وظیفه ­ی علوم انسانی این است که مشکلات جامعه را به­صورت علمی بیان کرده و برای آن راه­حل ارائه نماید و نیز پاسخ­هایی را برای نیازهای زیستیِ مردم مطرح کند». [1]

برخی از علوم، خود­به­ خود و بی ­آن­که بخواهیم برای آن­ها کارکرد تجاری تجویز نماییم، دارای کاربرد اقتصادی هستند. به ­عنوان نمونه، بسیاری از علوم مهندسی، پزشکی، کشاورزی، … و علومی پایه از جمله شیمی، هویت کاربردی داشته و مستقیما به مکانیزم ­های اقتصادی نیز ورود دارند، چراکه نسبت به آن­ها در بازار خاص شان تقاضای موثر وجود دارد. اما در رابطه با علوم انسانی ماجرا متفاوت است؛ چراکه ابعاد نظری در این علوم آن­چنان مسلط بوده است که گویی جایی را برای طرح مسئله ­ی تجاری ­سازی آن، نمی­توان متصور بود.

شاخه­ های علوم انسانی از قبیل جامعه­شناسی، مردم­شناسی، روان­شناسی، مطالعات فرهنگی و… اگرچه مستقیما به نیازها و زیست فردی، خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی مردم مربوط می­شوند و همواره در پیِ رصد وضعیت و یافتن پاسخ برای چرایی­ها و چگونگی­های مسائل هستند، لیکن بسیار کمتر اتقاق افتاده است که برای این دانش ­ها، هویتی اقتصادی و کارکردی تجاری تبیین شود.

به­ طور مثال، یکی از زمینه ­های اقتصاد دانش­بنیان در علوم انسانی این است که «تجاری­سازی فعالیت­های دانشگاهی [ِعلوم انسانی] در قالب قراردادهای مشاوره و پژوهش، همانند سایر قراردادهای اقتصادی صورت پذیرد. درواقع می­ توان بازاری را تحت عنوان بازار تحقیقات علوم انسانی تعریف نمود که بیشترین مشتریان آن می­تواند نهادهای دولتی و نیز موسسات صنعتی و خدماتی باشد. براین اساس، تولید دانش هم منافع اقتصادی خواهد داشت و هم به حل مشکلات جامعه منجر خواهد شد و هم برای جلب رضایت سفارش­دهنده، ناگزیر باید کیفیت پژوهش و آموزش، و درنتیجه سطح علمی دانشگاه را بالا برد». [2]

در این­ زمینه، نقش شرکت­های دانش ­بنیان، بسیار مهم است؛ چراکه چنین شرکت­ هایی علاوه بر موسسات عامل، اساساً می­توانند خودِ دانشگاه­ ها و یا پژوهشکده ­ها (به­مثابه یک بنگاه تولیدی) باشند؛ به­ خصوص در کشور ما که درتلاش است رتبه­ ی خویش را در جوامع درحال توسعه بالاتر ببرد و نیز در اسناد چشم­اندازش، خود را در میان کشورهای توسعه ­یافته می­ بیند. چراکه اکنون اقتصاد دانش­ بنیان یکی از پارامترهای مهم توسعه­ یافتگی محسوب می­ شود.

در این راستا، با وجود این­که چندسالی است که از ابلاغ «قانون حمایت از شرکت­ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری­ها و اختراعات» [3] می­گذرد، لیکن هنوز جایگاهی شایسته برای علوم انسانی در اجرای این قانون، مشخص نشده، و این مسئله البته پرسش­هایی به­ همراه داشته است؛ از جمله این­که «باتوجه به شرایط چالش ­برانگیز فعلی در عرصه­ ی علوم انسانی و همچنین نگاه قانون شرکت­های دانش­ بنیان به اقتصاد دانش ­بنیان، آیا علوم انسانی فرصتی برای ظهور و بروز در زمینه­ی دانش­ بنیان دارد؟». [4]

دلیل اصلی چنین پرسشی این است که در کشور ما اقتصاد دانش­ بنیان را با «اقتصاد high tech (اقتصاد فن­­آوری بالا)» یکی دانسته و از این رو تنها به بُعد «فن­آوری» توجه شده است. درصورتی که منظور از دانش در اقتصاد دانش ­بنیان اساسا ترکیبی از «علم» و فن­آوری است. به ­عبارت دیگر، معضلی که با آن مواجه هستیم، خوانش اشتباه از مفهوم دانش است؛ برداشتی نادرست که اجازه نمی ­دهد علوم انسانی تحت حمایت قانون شرکت­ های دانش ­بنیان قرار بگیرد. یکی از دلایل این چالش را می­توان قلمداد سیاستگذاران از علوم انسانی مبنی بر این­که در کشور ما این حوزه نسبت به علوم مهندسی، پزشکی و… «عقب» است و نخبگان علمی کمتری در آن حضور و ورود دارند؛ و خلاقیت ­ها و نوآوری­ ها غالبا در علوم کاربردی از قبیل مکانیک، برق و الکترونیک، کامپیوتر و مخابرات، کشاورزی، جراحی، داروسازی، شیمی، رباتیک، هوافضا و … روی می­ دهد و مواردی از این دست دانست که درواقع ذهنیت تصمیم­ گیرندگان را نسبت به کارکردهای علوم انسانی منفی ساخته است. اما نکته­ ی جالب این است که بسیاری از همین سیاستگذاران، از دانش­ آموختگان علوم انسانی هستند، واین خود البته جای سوال و تاسف دارد.

مطابق تعریف سازمان OECD، اقتصاد دانش بنیان، اقتصادی است که مستقیماً بر مبنای تولید، توزیع و مصرف دانش و اطلاعات قرار گرفته باشد. [5] همان­طور که در این تعریف [ِجهانی] دیده می­شود، نه­ تنها دانش محدود به high tech نشده است، بلکه «اطلاعات» نیز به­ عنوان کلمه­ی مکمل آورده است. همچنین در تعاریفی این­چنین آمده است که «تولید دانش به عنوان یکی از نیازهای اقتصاد دانش بنیان برای رشد، راه‌های‌ جدیدی‌ را‌ به­ منظور افزایش کارایی در تولید کالاها و خدمات ایجاد و ارایه‌ می‌کند»؛ و «سرمایه ­گذاری در دانش به ­معنای هزینه­ی فعالیت ­هایی است که سبب ارتقاء سطح دانش موجود و یا کسب و اشاعه­ی دانش جدید می­شود»، و «رشد پایه‌های دانش در اقتصاد دانش ­بنیان بستگی به میزان خلق ایده‌های جدید در داخل و آزادی ورود‌ ایده‌های‌ جدید از خارج» و… [6]

براین اساس و با توجه به ماده­ ی 1 قانون حمایت از شرکت­ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری ­ها و اختراعات، که می­گوید: «شرکت­ها و مؤسسات دانش­ بنیان شرکت یا مؤسسه­ ی خصوصی یا تعاونی است که به­ منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری ­سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه فن­آوری­ های برتر و با ارزش افزوده­ ی فراوان به ­ویژه در تولید نرم ­افزارهای مربوط تشکیل می­شود» [7]، و صحبت­های رئیس صندوق نوآوری و شکوفایی کشور که «شرط حمایت این صندوق از طرح­های علوم انسانی را دانش­بنیان بودن آن­ها می­داند» [8]، می­توان گفت که اولاً قانون­ گذار نسبت به مفهوم اقتصاد دانش­ بنیان و تولید دانش، سرمایه­ گذاری در دانش، خلاقیت و ایده­ پردازی و… برداشتی نادرست داشته و یا نتوانسته است دانش را به­ خوبی تعریف کند و ثانیاً صندوق نوآوری و شکوفایی کشور نیز موفق نشده است این برداشت را در خوانش اجراییِ خود از قانون مربوطه، اصلاح و نسبت به آن تفسیری علمی، منطقی و فرصت­ ساز ارائه نماید.

در این راستا، جهت برون­ رفت از چالش یادشده و دستیابی به پاسخی مثبت، راهکارهای زیر را می­توان ارائه داد:

• بازشناسی و تبیین الگوهای جهانی موفق در رابطه با کارکرد علوم انسانی در اقتصاد دانش­ بنیان (جهت آگاه ­سازی متولیان امر)
• انجام اصلاحات و تطبیق دادن تعریف اقتصاد دانش­ بنیان و مولفه ­­های دانش­بنیانی با معیارهای جهانی آن، از سوی نهادها و عوامل اجرایی در قانون حمایت از شرکت­های دانش­بنیان. (در این زمینه لازم است که متخصصین ارشد علوم انسانی کشور در اقدامی مشترک و موثر، مبانی علمی لازم را تنظیم نموده و جهت اصلاح قانون و دستورالعمل­ ها در اختیار متولیان امر قرار دهند).
• بازنگری در ساختار پژوهش، آموزش و سرفصل­ های علوم انسانی در کشور و مطابق ­سازی با الگوهای جهانی موفق در راستای ایفای نقش موثر در اقتصاد دانش ­بنیان. (با توجه به نیازهای علمی و فرهنگی کشور)
• راه ­اندازی کارگروه­های تخصصی «اقتصاد دانش­بنیان علوم­ انسانی» در مراکز علمی و پژوهشی مربوطه.
• برگزاری جلسات مشورتی با برخی نمایندگان مجلس و اعضای کمیسون مربوط به قانون حمایت از شرکت­های دانش ­بنیان با حضور گروه منتخب اساتید و پژوهشگران برجسته­ ی علوم انسانی کشور.
• برگزاری نشست­های تخصصی درخصوص اصلاح قانون حمایت از شرکت­های دانش­ بنیان با حضور مسئولین مربوطه و اساتید و پژوهشگران برجسته­ ی علوم انسانی و متخصصین اقتصادی کشور.
• برگزاری همایش­های ملی و بین­المللی در رابطه با «نقش علوم انسانی در اقتصاد دانش­بنیان کشور».
• تدوین کتب و مقالات تخصصی و انجام پژوهش­ های کاربردی در خصوص «نقش علوم انسانی در اقتصاد دانش­ بنیان کشور» از سوی اساتید و پژوهشگران این حوزه (در جهت تبیین­های تئوریک، مدل­سازی­های کاربردی و راهبردسازی­ و…)

* نویسنده: حسین خلیلی

پی ­نویس ­ها:

[1] برگرفته از متن سخنرانی «دکتر امیری تهرانی زاده» با موضوع «تجربه کاربردی سازی علوم انسانی و اجتماعی در استرالیا»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 29/2/1395.

[2] همان.

[3]  قانون حمایت از شرکت­ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری­ها و اختراعات، مصوب 19/8/1389 مجلس شورای اسلامی، ابلاغی به معاونت علمی و فناوری رییس‌جمهور و وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری (30/8/1389).

[4] ر.ک: «آیا علوم انسانی دانش­ بنیان می­ شود»، فنافر: fanafar.ir، 15/4/1395.

[5] Organization for Economic Corporation and Development (OECD)

[6] تعاریف OECD، به نقل از: معمارنژاد، عباس (1384)، اقتصاد دانش­بنیان؛ الزامات، نماگرها، موقعیت ایران، چالش­ها و راهکارها، مجله اقتصاد و تجارت نوین، شماره 1، تابستان، صص: 83-109.

[7] ماده­ی 1 قانون حمایت از شرکت­ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری­ها و اختراعات.

[8] ر.ک: «آیا علوم انسانی دانش­ بنیان می­ شود»، فنافر: fanafar.ir، 15/4/1395.