اقتصاد موسیقی در ایران

 از جمله ضعف ها و مشکلات داخلی حوزه اقتصاد خلاق را می توان کمبود آمارهای مستند و رسمی در زمینه رشته های مختلف این حوزه خصوصا اقتصاد موسیقی دانست. شاید تعداد پژوهشگران و کارشناسان داخلی که نگاه آماری و مستدل به مبحث بااهمیت اقتصاد موسیقی داشته اند، به تعداد انگشتان دست هم نرسد. همین مساله در عین حالی که شرایط را برای شناخت جزیی و دقیق این حوزه دشوار می سازد، بر لزوم تاکید بیشتر برای ارایه آمار دقیق و مستدل نیز اشاره دارد. دکتر محمد رضا آزاده فر، یکی از معدود افرادی است که در کتاب خود به  نام «اقتصاد موسیقی» نگاه مبسوط و همه جانبه‌ای به این مبحث داشته است. بنابر اهمیت این کتاب، بخش هایی از آن در ادامه می آید.

لازمه هر فعالیت اقتصادی شناخت ذائقه و دیدگاه مصرف‌کنندگان است. به همین دلیل به گزارش نتایج نظرسنجی از افراد 15 تا 35 سال در شهر تهران درباره موسیقی که توسط مرکز افکار سنجی و رصد فرهنگی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در مهرماه سال 1389 انجام شده است، اشاره می‌کنیم تا تابلویی از سلیقه و دیدگاه مخاطب ایرانی ساکن در پایتخت را به شکل نسبی به نمایش بگذاریم.

یافته‌های پژوهشی نشان داده است که بیشتر نوجوانان و جوانان به موسیقی علاقه دارند و در واقع گوش دادن به موسیقی جزئی از برنامه ثابت روزانه آنان محسوب می‌شود؛ به عبارت دیگر موسیقی از عناصر اصلی گذران وقت و پرکننده اوقات روزانه آنها محسوب می‌شود.

از جمله نتایج حاصل شده از پژوهش فوق می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• 3/68 درصد پاسخگویان در حد «خیلی زیاد و زیاد» و 6/27 درصد در حد «کم و خیلی کم» به موسیقی علاقه دارند.
• مهم‌ترین دلایل پاسخگویانی مه به موسیقی علاقه ندارد (1/4 درصد کل پاسخگویان) عبارت‌اند از: «دوست نداشتن» (6/11 درصد)، «علاقه داشتن به قرآن» (6/11 درصد) و «حرام بودن موسیقی»
• 6/67 درصد علاقه‌مندان موسیقی به «موسیقی آرام (لایت)» و 5/17 درصد به «موسیقی تند و هیجان انگیز» بیشتر علاقه دارند. 6/13 درصد نیز به «هردو» موسیقی علاقه‌مندند.
• 8/49 درصد علاقه‌مندان به موسیقی به «موسیقی شاد» و 9/27 درصد به موسیقی «غمگین» علاقه بیشتری دارند. 8/21 درصد نیز به «هردو» موسیقی علاقه‌مندند.
• 8/77 درصد علاقه‌مندان به موسیقی به «موسیقی با کلام» و 1 درصد به «موسیقی بی کلام» بیشتر علاقه دارند.9/10 نیز به «هردو» موسیقی علاقه‌مندند.
• 6/75 درصد علاقه‌مندان به «موسیقی ایرانی» و 5-9 درصد به «موسیقی خارجی» بیشتر علاقه‌مندند. 7/14 نیز «هردو» نوع موسیقی را می‌پسندند.
• از میان علاقه‌مندان به موسیقی، 1/45 درصد بیشتر موسیقی با محتوا و متن اشعار «عاشقانه» و 6/25 درصد «عرفانی»، 5/17 درصد «موسیقی با مضمون اجتماعی و فرهنگی»، 4/5 درصد «مذهبی» و 9/4 درصد «حماسی و درباره وطن» را می‌پسندند.
• از میان علاقه‌مندان به موسیقی، 2/56 درصد بیشتر به «محتوا و متن شهر»، 6/21 درصد به «ریتم و آهنگ» و 5/20 درصد به «هردو» اهمیت می‌دهند.
• 57 درصد علاقه‌مندان به موسیقی، از صدای «سازهای ایرانی» و 3/33 درصد از صدای «سازهای خارجی» بیشتر لذت می‌برند و 9/8 درصد نیز از صدای «هردو» نوع ساز لذت می‌برند.
• 1/22 درصد علاقه‌مندان به موسیقی، در حد «خیلی زیاد و زیاد» و 3/56 درصد در حد «کم و خیلی کم» به موسیقی‌هایی که از صداوسیما پخش می‌شود علاقه دارند. 21 درصد «اصلاً» علاقه‌ای به موسیقی‌های پخش شده از صداوسیما ندارند.
• در خصوص مبتذل بودن موسیقی، 4/67 درصد پاسخگویان گفته‌اند که «برخی از موسیقی‌ها بی محتوا و مبتذل هستند و باید از شنیدن آنها خودداری کرد» و 6/31 درصد نیز معتقدند «چیزی به اسم موسیقی مبتذل وجود ندارد و هرکسی سلیقه‌ای در موسیقی دارد».
• در خصوص حلال و حرام بودن موسیقی، 57 درصد پاسخگویان گفته‌اند که «موسیقی هنر است و موسیقی حرام وجود ندارد» و 42 درصد نیز اظهار کرده‌اند که «برخی از موسیقی‌ها حرام هستند و نباید به آنها گوش کرد»
• تحلیل آماری نشان می‌دهد که مردان و زنان تقریباً به یک نسبت به گوش دادن به موسیقی علاقه‌مندند.
• تحلیل آماری نشان می‌دهد که با افزایش سطح تحصیلات، بر درصد علاقه‌مندان به گوش دادن موسیقی افزوده شده است.
• تحلیل آماری نشان می‌دهد که مردان و زنان به یک نسبت به گوش دادن موسیقی شاد و غمگین و موسیقی ایرانی و خارجی علاقه دارند؛ اما با افزایش سن، بر درصد علاقه‌مندان به موسیقی ایرانی افزوده و از درصد علاقه‌مندان به موسیقی خارجی کاسته شده است و با افزایش سطح تحصیلات از درصد علاقه‌مندان به موسیقی باکلام کاسته شده و بر درصد علاقه‌مندان به موسیقی بی‌کلام افزوده شده است.
• تحلیل آماری نشان می‌دهد با افزایش سطح تحصیلات از درصد افرادی که موسیقی با محتوا و متن عاشقانه و مذهبی را می‌پسندند کاسته شده و بر درصد افرادی که موسیقی با محتوا و متن اشعار عرفانی و با مضمون اجتماعی و فرهنگی را می‌پسندند، افزوده شده است.
• تحلیل آماری نشان می‌دهد که مردان و زنان به یک نسبت از صدای سازهای ایرانی و خارجی لذت می‌برند؛ اما با افزایش سن، بر درصد افرادی که از صدای سازهای ایرانی بیشتر لذت می‌برند، افزوده شده و از درصد افرادی که از صدای سازهای خارجی بیشتر لذت می‌برند، کاسته شده است. همچنین افراد بی‌سواد و با تحصیلات ابتدایی بیش از سایر افراد از صدای سازهای ایرانی و افراد با تحصیلات راهنمایی و دبیرستان بیش از دیگران از صدای سازهای خارجی بیشتر لذت می‌برند.
• تحلیل آماری نشان می‌دهد که زنان بیش از مردان به موسیقی‌های پخش شده از صداوسیما علاقه‌مندند و با افزایش سن بر درصد افرادی که به موسیقی‌های که از صداوسیما پخش می‌شوند علاقه دارند، افزوده شده و با افزایش سطح تحصیلات از درصد این افراد کاسته شده است.
• تحلیل آماری نشان می‌دهد که مردان بیش از زنان گفته‌اند موسیقی هنر است و موسیقی حرام وجود ندارد و افراد گروه سنی 29-25 سال و افراد با تحصیلات عالی بیش از سایر افراد چنین نظری داشته‌اند.
• بیشتر افرادی که بیان کرده‌اند برخی از موسیقی‌ها حرام هستند و نباید به آنها گوش داد معتقدند که برخی از موسیقی‌ها مبتذل هستند.

تولید موسیقی در ایران

در ایران شرکت‌های بزرگ تهیه و توزیع موسیقی به معنایی که در اروپا و آمریکا و ژاپن وجود دارد دیده نمی‌شود. در مقابل مؤسسات تهیه و تولید آلبوم محدود می‌شوند به چند موسسه دولتی و غیردولتی. مؤسسات دولتی عموماً زیرمجموعه‌ای از سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان‌های فرهنگی و هنری وابسته به شهرداری‌ها و در گذشته کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان می‌باشد. بخش خصوصی نیز شامل مؤسساتی است که با گرفتن مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تحت عنوان «موسسه فرهنگی هنری» به کار تولید و نشر موسیقی در کنار انجام دیگر فعالیت‌ها مانند چاپ کتاب، برگزاری کلاس‌های فرهنگی، هنری و… اشتغال دارند. گفته می‌شود 95 درصد تولید محصولات موسیقیایی و ساید آثار صوتی به وسیله بخش خصوصی صورت می‌گیرد. تعداد شرکت‌هایی که در این زمینه به فعالیت اشتغال دارند بیش از 150 شرکت ثبت شده است و البته آمار دقیقی از شرکت‌های ثبت نشده و غیرمجاز وجود ندارد. با این اوصاف شمار شرکت‌هایی که عملاً و به صورت مداوم در حال تولید و نشر آثار صوتی در کشور هستند به‌سختی به تعداد انگشتان یک دست می‌رسد.

در کشور ما متأسفانه در زمینه آثار موسیقی، در عمل حق مؤلف رعایت نمی‌شود و تکثیر غیرمجاز آثار صوتی در سطح بسیار وسیعی رواج دارد.

آمار و ارقام دقیقی در کشور ما از میزان فروش محصولات موسیقی وجود ندارد. علت این امر عدم وجود مؤسسات آماری مانند ساونداسکن در ایران است. تنها آمار دقیقی که قابل دستیابی است عبارت است از انتشار آلبوم‌ها و اجرای کنسرت‌هایی که کار خود را از طریق کسب مجوز از دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام می‌دهند که این آمار نیز معمولاً به صورت سالانه منتشر نمی‌شود.

آینده صنعت موسیقی

پیش‌بینی می‌شود؛ آینده صنعت موسیقی از آنچه در 50 ساله گذشته رخ داده است، کاملاً متفاوت باشد. هنوز صنعت موسیقی به‌شدت وابسته به تولیدات فیزیکی از قبیل لوح‌های فشرده صوتی و تصویری است و به تازگی طی چند سال گذشته فروش محصولات به شکل دیجیتال آغاز شده است. به نظر می‌رسد شرکت‌های بزرگ تهیه و تولید محصولات موسیقی، در آینده به‌تدریج به شرکت‌های خدماتی تبدیل می‌شوند، چیزی شبیه آنچه امروزه به‌عنوان شبکه‌های خصوصی تلویزیونی شناخته می‌شوند. تصور می‌شود که این شرکت‌ها کار خود را متمرکز بر مهیا کردن محتوای موسیقی و سپس یافتن بازاری برای مصرف آن نمایند. از سوی دیگر با کاهش تدریجی درآمدهای ناشی از فروش محصولات صوتی به‌صورت لوح فشرده و دیگر شکل‌های فیزیکی، شرکت‌ها مترصد یافتن منابع درآمدی جایگزین، احتمالاً در حوزه اجراهای صحنه‌ای خواهند شد.

برای توصیف مسیر حرکت آینده به‌طور اجمالی ضروری است نیم‌نگاهی به گذشته صنعت موسیقی داشته باشیم و اینکه چگونه شیوه‌های کنونی ارائه محصولات، جایگزین شیوه‌های قدیمی‌تر شد. در طی یک‌صد سال گذشته هدف نهایی صنعت موسیقی، محیا کردن موسیقی به شکل ضبط‌شده برای مصرف‌کننده بوده است به‌گونه‌ای که در زمان و مکان دلخواه خود بتواند آن را هرچند بار که می‌خواهد بشنود؛ اما در سال‌های گذشته شیوه ارائه محصولات فرهنگی و تفریحی دچار تحولات زیادی شده است. هریک از این تحولات به نحوی شوک به بازار موسیقی وارد آورده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به اختراع ترانزیستور و گسترش رادیوهای ارزان قیمت، ساخته شدن نوار کاست و امکان ضبط در خانه، شکل‌گیری شبکه‌های تلویزیونی، شکل‌گیری تلویزیون‌های کابلی، شبکه‌های ماهواره و نهایتاً شبکه اینترنت اشاره کرد. بر این اساس برای درک بهتر از آینده صنعت موسیقی، ما باید نگاه خود را فراتر از «تولید محصولات فیزیکی» ببریم. از طرف دیگر استفاده از موسیقی در زمان دلخواه برای شنونده اصل است اما این اصل در زمینه پخش کننده دیجیتال جدید دیگر به معنی استفاده از یک محصول فیزیکی مانند لوح فشرده یا نوار کاست نیست.

بر این مبنا، شرکت‌هایی تهیه و تولید محصولات موسیقی به سمتی حرکت خواهند کرد که بیشتر تهیه‌کننده و انتقال‌دهنده موسیقی باشند و درآمد خود را با این عنوان و قالب از موسیقی به دست آورند، تهیه‌کننده‌ای که موارد علاقه مشتریان را دسته بندی، پیرایش و به راحتی به مصرف‌کننده ارائه می‌کند.

مطالعه رسانه‌های جدید کمک شایانی به پیش‌بینی آینده صنعت موسیقی می‌کند. سیر تکامل رسانه‌ها نشان می‌دهد که رادیو اولین و مهم‌ترین رسانه‌ای است که کار انتقال موسیقی را بدون واسطه فیزیکی به شنونده انجام داده است. یک نگاه تاریخی نشان می‌دهد همین امر سبب شده است که با شکل‌گیری این رسانه، شرکت‌های تهیه و تولید محصولات موسیقی توجه خاصی به آن داشته باشند و حتی به طور رسمی و یا غیر رسمی آنها را خریداری یا با مقاصد خود هم سو کنند. از طرف دیگر رادیوهای اینترنتی و ماهواره‌ای وظیفه خود می‌دانند که به‌عنوان رعایت قانون کپی‌رایت، حقوق مربوط به تهیه‌کنندگان آثار را پرداخت نمایند. تلفن، اولین ابزار ارتباط دوسویه بود که به خانه‌ها آمد؛ اما تلفن‌ها قابلیت محدودی برای نقل و انتقال داده‌ها داشتند، به دلیل آنکه پهنای باند آنها بسیار محدود بود. این روند ادامه یافت تا جایی که فیبرهای نوری وارد عرصه ارتباطی شدند. ویژگی فیبرهای نوری آن بود که می‌توانستند اطلاعات زیادی از پهنای باند خود عبور دهند. با یک فیبر می‌شود شبکه‌های تلویزیونی، رادیویی، سرویس اینترنت و تلفن را به طور یکجا داشت.

ویژگی‌های فناوری‌های نوین در آینده صنعت موسیقی

به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین عوامل اثرگذار در کوتاه‌مدت روی شکل آینده صنعت موسیقی، چگونگی و سمت‌وسوی توسعه فناوری‌های نوین باشد. چراکه عوامل روانی و اجتماعی معمولاً منجر به تغییرات در یک بازه زمانی طولانی‌تر می‌شود و سرعت تغییر در آنها نیز بسیار آرام‌تر از شیوه تغییر در فناوری است.

فناوری تجمیع پذیر

یکی از پدیده‌هایی که در فناوری امروز رو به گسترش است و به نظر می‌رسد در آینده گسترش بیشتری بیاید، عبارت است از تجمیع و کوچک‌سازی ابزارهای رسانه‌ای. به‌عنوان نمونه با ورود فیبر نوری همه امکانات ارتباطی مانند تلویزیون کابلی، اینترنت، تلفن و غیره در یک سیستم جمع شد. در موارد دیگر لپ‌تاپ‌ها جایگزین هم‌زمان کامپیوتر و دستگاه پخش دی‌وی‌دی قابل حمل شد.

یکی از وسایل یکه تجمیع چندین ابزار را برای کاربران فراهم کرده، تلفن همراه است. امروزه این وسیله ساده، فناوری متفاوتی را از قبیل تلفن، دستگاه پخش موسیقی، دوربین عکاسی و فیلم‌برداری، تلویزیون و رادیو، مسیریاب، کتاب‌خوان الکترونیک، تقویم، دفتر یادداشت، ابزار دسترسی به اینترنت، کارت اعتباری و… را درون خود یک جا جمع کرده است. دریافت موسیقی توسط تلفن همراه در ابتدا به‌صورت موسیقی زنگ تلفن بود، اما به‌تدریج دریافت کامل آهنگ‌ها و سپس آلبوم های کامل نیز میسر شد تا حدی که امروزه بیش از 90 درصد از خرید موسیقی به شیوه الکترونیک در کشور ژاپن که یکی یکی از بازارهای عمده مصرف موسیقی است از طریق تلفن همراه صورت می‌پذیرد. آینده صنعت موسیقی به‌شدت وابسته به امکانات مهیا شده برای تلفن همراه خواهد بود.

نقش جدید برای شرکت‌های تهیه و توزیع محصولات موسیقی

همان‌طور که در ابتدای این فصل گفته شد، نقش شرکت‌های تهیه و تولید محصولات موسیقی از تولید فیزیکی محصولات موسیقی در حال تغییر به مهیا کردن دیجیتال محصولات است. این امر در آینده، ساختار شرکت‌های غول پیکر این رشته را به‌شدت دستخوش تغییر خواهد کرد، بر این اساس برخی دپارتمان‌های سنتی این شرکت‌ها به‌تدریج حذف و برخی بخش‌های دیگر ایجاد یا به‌شدت تقویت خواهند شد. مهم‌ترین بخش‌هایی که در این رابطه ایجاد یا تقویت خواهند شد، عبارت است از دپارتمان‌های فروش محصولات الکترونیک روی اینترنت، خدمات موسیقی بر روی تلفن‌های همراه و بخش مربوط به فروش یا اجاره اجازه‌نامه بهره‌برداری از محصولات صوتی در شبکه‌های تبلیغاتی.

از دیگر نقش‌های جدید شرکت‌های تهیه و تولید محصولات موسیقی می‌توان به ایجاد بنگاه‌های معرفی کننده و راهنمای شنوندگان موسیقی برای انتخاب محصولات صوتی اشاره کرد. با تولید روز افزون محصولات صوتی و افزایش چشم‌گیر سایت‌های ارائه دهنده محصولات، مخاطبان با گونه‌ای از سردرگمی و مشکل برای انتخاب اثر از بین میلیون‌ها قطعه موسیقی مواجه خواهند بود؛ شرکت‌ها با بررسی، درجه‌بندی و معرفی آثار می‌توانند به‌نوعی عمل کنند که گویی طعم غذاها را چشیده و بهترین آنها را به شما معرفی می‌کنند.

از دیگر عوامل درحال‌توسعه، تالارهای گفت‌وگوی مجازی طرفداران آثار موسیقیایی است. این تالارها نه تنها عاملی برای معرفی آثار جدید است بلکه به گونه ای فعالانه باعث تبلیغ و دهان به دهان گشتن آثار می‌شوند.

حوزه مربوط به موسیقی‌های بازی‌های کامپیوتری و موسیقی فیلم نیز امکان دیگری است که شرکت‌های تهیه و تولید محصولات موسیقی برای جبران محدود شدن لوح‌های فشرده صوتی به آن روی آورده‌اند. امروزه حجم زیادی از سرمایه در این دو حوزه در حال گردش است. شرکت‌های تهیه و تولید محصولات موسیقی می‌توانند از فرصت حاصل شده برای ورود به بازارهای جدید بهره برداری کنند.

آخرین مطلب اینکه به همان منوال که تاریخ گذشته صنعت موسیقی شاهد ادغام‌های زیادی بین شرکت‌های سازنده وسایل پخش صوت و شرکت‌های تهیه و تولید محصولات موسیقی بوده است، پیش‌بینی می‌شود در آینده نیز ما شاهد ادغام‌های زیادی بین شرکت‌های اینترنتی مهیا کننده سرویس‌های خدمات دیجیتال و شرکت‌های تهیه و تولید محصولات موسیقی باشیم؛ چراکه شکل توزیع موسیقی با سرعت شتابنده‌ای به سمت دیجیتالی شدن در حال حرکت است.