کمیک استریپ چطور به ایران پا گذاشت؟

اولین تصویرهای دنباله دار ایرانی

قدیمی ترین شیوه تصویرسازی به طریق استریپ- یعنی تصویرهای دنباله داری را که به طریق نوار پشت سر هم می آید- باید در گذشته دور تاریخ نگارگری ایران جست وجو کرد. در مواردی، نقش برجسته های روی بنهای تاریخی نیز نوعی تسلسل تصویری را در مورد روایت های تاریخی دربر دارد. از این نمونه ها می توان در آثار تخت جمشید، روی و پشت سکه ها، تصویرهای روی سفال ها و جام ها وب سیاری از اشیای کهن و حتی روی قبضه شمشیرها به فراوانی یافت. در دوره های بعد، اما نوبت به قالی ها رسید که داستان ها را به شکل استریپی روایت کنند.

در این دوره روایت ها بیشتر افسانه های حیوانات است که با درهم  آمیختن طرح های اسلیمی روی قالی ها کار می شد. این روایت ها گاه مربوط به حکایات و باورهای مذهبی مثل حضرت سلیمان (ع) و یا حضرت یوسف (ع) یا اسطوره های حماسی مانند روایت گذشتن سیاوش از آتش بود که طی چند صحنه یا به شکل روایت هفت خوان که مراحل تصویری پیوسته دارد، روایت می شد.

کمیک استریپ های کاغذی

برای بررسی تاریخچه تصویرسازی استریپی روی کاغذ در ایران باید کمی جلوتر آمد. در «آثار الباقیه» ابوریحان بیرونی بسیاری از روایت ها به صورت دنباله دار تصویر شده است. مثلا صحنه «نزول بشارت به مریم مقدس (س)» در به وجود آمدن حضرت عیسی (ع) و به دنبال آن مراحل بعدی از جمله آمدن سه نفر و هدیه آوردن و دیدن آن حضرت و بعد غسل تعمید حضرت عیسی (ع) در کتاب هایی چون «عجایب المخلوقات» هم تصویرهایی از این دست کار شده است که همه داستان هایی وتاه وچند فریمی را نمایش می دهند. درست مشابه تاریخچه کمیک استریپ غربی که در آن هم در ابتدا تصاویر به صورت چندفریمی اجرای می شد و از سال 1930 به بعد کمیک استریپ های بلند (Length Strips) منتشر شدند.

داستان های شاهنامه

در تصویرسازی شاهنامه، معمولا چند حادثه با هم در یک صحنه طراحی می شود. مثلا میدان جنگ، همراه با وضعیت داخل یک کاخ و گریه زنان در اندرون قصر همه کنار هم. در این حالت، تصویرگر درصدد به وجود آوردن نوعی توالی زمانی است. مثلا در تابلوی کمک سیمرغ در زادن رستم به رودابه، به شیوه بسیار زیبایی، تصویرگر دو کادر را نقاشی کرده که در کادر بالا، کوه هایی را نشان می دهد که محل زندگی سیمرغ است و در کادر پایین رودابه در بستر همراه با اطرافیان است. سیمرغ هر دو کادر را شکسته و مثل یک سوپرمن در کمیک های آمریکایی، مسلط به هر دو کادروارد صحنه شده است. ایندرحالی است که در حواشی تابلو نیز اتفاقاتی تخیل گونه نقاشی شده است.

روایت های ایلخانی

در «منافع الحیوان» ابن بختیشوع، از مکتب ایلخانی که در 697 هجری 1298 میلادی به اتمام رسیده، روایت های مختلفی از جمله داستان «هابیل و قابیل» آمده است. در این نوع تصویرسازی بعضا در هر گوشه ای، قسمتی از جزئیات حوادث به تصویرکشیده شده یعنی تصویر از نوعی تسلسل روایی در یک تابول برخوردار است.  در «مونس الاحرار» از مکتب ایلخانی مربوط به سال 1340 میلادی هم، شرح منطقه البروج و برج های دوازده گانه حمل و ثور و… تصویر شده است.

تصویرهای دنباله دار سلجوقیان

کتاب خطی جالینوس مربوط به مکتب سلجوقی که در نیمه اول قرن سیزدهم نوشته و طراحی شده، دارای نگاره های زیبایی است که در هر صفحه نقاشی شده. هر صفحه این کتاب، معمولا یک نقاشی اصلی دارد که در وسط قرار گرفته در بالا و پایین آن قسمتی دیگر از وقایع دنبال شده است. شخصیت های روایت در حاشیه در تصویرهای کوچک تر حضور دارند که آنها هم در نقل روایت سهیم اند. در مواردی، بیش از 20 تصویر مختلف از یک روایت تنها در یک صفحه با هم طراحی شده اند، که هر قسمتی گوشه ای از روایت را نقل می کنند.

کمیک استریپ به شکل امروزی

با توجه به صحبت هایی که مطرح شد، آنچه امروز در غرب کمیک استریپ نام گرفته و زمینه آغازین آن نیز به نقش هایی که به وسیله حکاکی روی چوب و مس و نیز به انواع نقش های مختلف حجاری، نقش روی فلز، روی حصیر و نیز طراحی های قدیم نسبت داده شده، در کشور ما نیز زمینه های عینی بسیار قدیمی داشته است. اما داستان های مصور به زبان فارسی طبق تعریف های امروزی، تا دهه 1340 خورشیدی رایج نبود.

در این سال ها مجله کیهان بچه ها (از مجموعه نشریات موسسه کیهان) شروع به انتشار داستان های مصور کرد و مدتی بعد انتشارات کوروش (کمیک دن کوپر به نام اسرار بشقاب رنده ها، کمیک تارزان در جزیره گمشده و…)، نشر اردیبهشت (کمیک های ماجراهای فیلیپو) و انتشارات یونیورسال، چاپ کمیک را پی گرفتند. نشر یونیورسال در سال های 1350 تا 1356 به مدیریت «ماردیک بوغوسیان»، سیزده عنوان از ماجراهای تن تن و میلو را به ترجمه خسرو سمیعی به چاپ رساند.

در نهایت در سال 55، نخستین داستان مصور ایرانی با عنوان رستم و اسفندیار با تصویرگری سیروس راد توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر شد. در سال های بعد انتشارات مصور شروع به انتشار کمیک های قدیمی کرد. یکی از این کمیک ها فانتوم در قبیله ارواح نام داشت. طراحان این نشر با استفاده از کاغذ پوستی، تصاویر کمیک های قدیمی را از نو می کشیدند و بعد از رنگ کردن آنها، دوباره منتشرشان می کردند.

در سال های 59 تا 68 هم مجله مصور کارتون که بعدا به «هزار قصه» تغییر نام داد، به طور دائمی کمیک منتشر می کرد. در این سال ها و سال های بعد بود که هنرمندان ایرانی کم کم شروع به تولید کمیک های زیبای کاملا ایرانی کردند و سعی کردند این هنر را در کنار محبوبیتش در خارج از کشور، در ایران هم تاحدی مطرح کنند. کمیک جاسوسان در تخت جمشید در این فضا طراحی و نوشته شده امیدواریم که این کمیک مورد توجه خوانندگان دانستنیها قرار بگیرد.

ایده طراحی کمیک

«جاسوسان در تخت جمشید» از کجا آمد؟

ماجرا از زمانی شروع شد که در حال کار روی یک مجموعه درباره تاریخ معاصر ایران بودم. در حین مطالعه و بررسی تاریخ به حواشی رسیدم که برایم بسیار جذاب بود. خیلی ها وقتی اسم تاریخ می آید؛ آن را در  حد چند اسم وعده می بینند ولی وقتی به حواشی آن نگاه می کنید جذابیت های بسیاری در آن نهفته است. یکی از دوران های پرحاشیه تاریخ کشور ما سال 1320 خورشیدی است. سالی که متفقین سر جریان جنگ جهانی دوم، وارد کشور ما شدند.

من در نتیجه خواندن این بخش های تاریخ، تصمیم گرفتم مجموعه ای را در این زمینه تهیه کنم و کاراکتری برایش خلق کنم تا با آن داستان را پیش ببرم. از طرفی ورود متفقین به کشور ما هم زمان بوده با آغاز علم باستان شناسی در ایران. این هم زمانی من را مجاب کرد که کاراکترم را باستان شناس، زبان شناس و ماجراجو خلق کنم تا قصه حول او هیجان انگیزتر روایت شود. هیجان انگیزتر، به خاطر اینکه باستان شناس ها همیشه به دنبال ناشناخته ها و سفر به مکان های پر رمز و راز هستند. در پایان بگویم که من در خلق این شخصیت، نگاهی به ادبیات عامه پسند دهه 40 هم داشتم و این موضوع سبب شد با سردبیر مجله صحبت کنم و با استقبال ایشان، کار را شروع کنم.