پایگاه خبری تحلیلی فناوری های نرم و فرهنگی رصد و تحلیلی بر وضعیت صنایع فرهنگی و خلاق
به گزارش فناوری فرهنگی، امروز موسیقی فقط هنری جاری در بستر اجتماع قلمداد نمی‌شود و سال‌هاست که این هنر قدم در دنیای گستردهتری نهاده و در قالب صنعتی بزرگ با بسیاری از صنایع عظیم دیگر در رقابت است. این نوع نگاه به موسیقی، بهمثابهی یک صنعت- شاید زمانی ملموس‌تر شود که تعریفی از صنایع فرهنگی داشته باشیم. این دسته از صنایع آنهایی است که کالای تولیدشده‌ی فرهنگی بهوسیله شخص یا گروهی از هنرمندان را به میزان انبوه تهیه و در بازار تجاری تکثیر می‌کند. موسیقی، از قرن هجدهم، کمابیش رویه تجاریشدن را پیش گرفت و در اواخر دههی1880، ضبط تجاری آثار موسیقی آغاز شد. اما، در حدود سال 1920، پس از آغاز پخش گستردهی رادیویی آن، شیوهی شنیدار موسیقی بین مخاطبان به طور کلی دگرگون شد. خانه های اپرا و سالن‌های کنسرت، اجرا و تولید آثار موسیقی را ادامه دادند؛ اما همچنان رادیو بستر مناسب‌تری برای معرفی آثار و گروه‌های جدید و نوظهور بود. در قرن بیستم، بین سال‌های 1930 تا 1950، موسیقی در جامهی صنعت مدرنی پدیدار شد، درست زمانی که ضبط موسیقی بسیار فراگیرتر از نت‌‌های نوشتاری و انتقال آن از طریق کاغذ بود. از سال 2000، راه‌های نوین ضبط و عرضهی موسیقی، تکنولوژی‌ها و نرم‌افزارهای گوناگون به تولید در این صنعت سرعت بیشتری بخشید و از وابستگی بین اشخاص برای ضبط و انتشار یک اثر کاست. امروزه صنعت موسیقی بهعنوان یکی از مهم‌ترین صنایع فرهنگی، نقش بسزایی در درآمدزایی و اشتغال‌زایی جوامع مختلف به خصوص جوامع پیشرفته دارد. در ادامه نگاهی به برخی از ویژگی‌های این صنعت فرهنگی خواهیم داشت.
*اشتغال‌زایی در صنعت موسیقی
صنعت موسیقی با اشتغال زایی نقش مهمی در چرخه‌ی اقتصادی برخی از کشورها ایفا می‌کند. این صنعت براساس کمپانی‌ها (شرکتها و مؤسسه‌ها) و افراد مستقلی شکل می گیرد که با خلق، اجرا، آموزش و فعالیت‌های دیگر در این عرصه موجب درآمدزایی می‌شوند. «ضبط موسیقی» و «اجرای زنده» دو بخش اصلی در این عرصه محسوب می‌شوند، که افزون بر هنرمندان فعال در آنها افراد بسیار دیگری را هم درگیر می‌کنند. به منظور ضبط یک اثر موسیقایی علاوه بر موزیسین‌ها، خوانندگان و شاعران، افراد دیگری چون مدیران گروه‌ها، استودیوهای ضبط، تهیه کنندگان، ناشران موسیقی و مراکز چاپ، و مراکز پخش و فروش فعالیت می‌کنند تا آثار ضبط شده را به گوش مخاطب برسانند.
در این بین اقشار دیگری هم به صورت گسترده در حوزه‌های مختلف و در ارتباط با موسیقی در حال فعالیت هستند. بخش رسانه‌های جمعی یکی از فعال‌ترین و گسترده‌ترین آنها در اقصی نقاط دنیاست. شبکه‌های تلویزیونی، رادیویی و خبری نقش مهمی در اطلاع‌رسانی در این حوزه دارند که به واسطه‌ی آنها خبرنگاران موسیقی، برنامه‌سازان و منتقدان موسیقی را می‌توان جزو پویاترین افراد وابسته به این حوزه دانست؛ و از سوی دیگر می‌توان به نقش اساتید موسیقی، هنرجویان، سازندگان سازها و بسیاری دیگر اشاره کرد. در نگاه کلان‌تر علاوه بر افراد فعال و تیم‌های اجرایی در حوزه موسیقی مجامع بزرگتری هم مسئولیت‌های سیاسی و اجتماعی امور مرتبط با موسیقی را برعهده دارند. نهادهایی مثل اتحادیه‌ها، وزارت‌خانه‌ها و اصناف که امور گوناگون از تصمیم‌گیری‌‌های کلان تا بیمه هنرمندان با صلاح‌دید آنها انجام می‌پذیرد.
*صنعت موسیقی و توریسم
موسیقی به عنوان یکی از محبوب‌ترین هنرها، سالانه مخاطبان بسیاری را به سالن‌های اجرا می‌کشاند. علاقه به تماشای زنده‌ی موسیقی گاه مخاطبان را از سفرهای درون مرزی فراتر برده و سببی می‌شود برای سفر کردن به کشورهای مختلف. «توریسم موسیقی» درواقع یکی از مهم‌ترین شاخه‌های صنعت گردشگری محسوب می‌شود و مدتهاست کشورهای مختلف با جذب گردشگر به وسیله موسیقی درآمدهای فراوانی کسب می‌کنند. سالانه جشنواره‌ها، کنسرت‌ها و رویدادهای بسیاری در سراسر دنیا برگزار می‌شود که علاقه‌مندان به موسیقی و هنرمندان مختلف از کشورهای گوناگون را گرد هم جمع می‌کند. فستیوال گرمی و فستیوال جوایز موسیقی کشورهای مختلف مثل آمریکا و انگستان هرساله با برگزاری‌های پربارتر سعی در جذب مخاطب بیشتری دارند. اما به طور کلی این امر تنها محدود به برپایی فستیوال‌های بزرگ و جهانی نیست. توریسم موسیقی دربرگیرنده تمامی سبک‌ها و اشکال اجرای موسیقی‌ست. از موسیقی کلاسیک و پاپ تا موسیقی‌های محلی و خیابانی هرکدام می‌توانند طرفداران خود را به عنوان گردشگر به کشورهای مختلف بکشانند و بر اقتصاد آن کشور تاثیر بسزایی بگذارند.
به عنوان نمونه طبق تحقیقات ارائه شده توسط سایت رسمی گردشگری بریتانیا، ارزش مالی توریسم موسیقی در سال 2013 با جذب بیش از 6.5 میلیون نفر عددی بیش از 2.2 میلیارد پوند تخمین زده شده است. براساس این آمار میزان هزینه‌ای که از جانب دوستداران موسیقی برای خرید بلیت اجراها، حمل و نقل و خرید کالا صرف شده عددی حدود 1.3 میلیارد پوند بوده و بیش از 915 میلیون پوند درآمد غیر مستقیم بریتانیایی‌ها از حضور این گردشگران در کشورشان برآورد شده‌است.
علاوه بر این، حضور گردشگران در بریتانیا رونق خوبی به اقتصاد محلی آنها داده است. بنا بر این گزارش حدود 24هزار شغل در راستای انجام فعالیت‌های مرتبط با توریسم موسیقی در این کشور ایجاد شده‌است. سازمان گردشگری بریتانیا همچنین پیش‌بینی کرده است که با برنامه‌ریزی‌های انجام شده تعداد گردشگران علاقه‌مند به موسیقی را تا سال 2020 به 40 میلیون نفر در سال افزایش پیدا کند تا با این اتفاق توریسم موسیقی نقش بیشتری در صنعت گردشگری و اقتصاد بریتانیا ایفا کند.
* درآمدهای بین‌المللی صنعت موسیقی
تا قبل از سال 2000 میلادی فروش آثار موسیقایی تنها از طریق نوار کاست، سی دی و به اصطلاح کالاهای فیزیکی صورت می‌پذیرفت که در سال‌های واپسین و با پخش رادیویی، فروش این آثار وارد دوران رکود و و سیر روند نزولی شد. در همین دوران با ظهور گردش اینترنتی محصولات، بازار این فروش تغییرات تازه‌ای را احساس کرد. نخست بخش اعظم توزیع فایل‌ها در اینترنت به صورت غیر قانونی صورت می‌گرفت. همین امر درآمد حاصل از فروش آثار موسیقایی در آمریکا را از سال 1999 تا سال 2009 به نصف کاست. همچنین طی سال‌های 2000 تا 2010 طبق آمار IFPI (فدراسیون بین‌المللی صنعت ضبط صدا و موسیقی)، درآمد جهانی فروش آثار موسیقایی از 36.9 میلیارد دلار به حدود 16 میلیارد دلار کاهش پیدا کرد و همین امر تهیه کنندگان، هنرمندان و کلیه افراد فعال در صنعت موسیقی را به فکر یافتن راه چاره‌ای انداخت تا تولیدکنندگان آثار موسیقایی حقوق مادی خود را دریافت کنند. برخورد قانونی با یکی از پربازدیدترین سایت‌های دانلود غیرقانونی موسیقی و هزاران نفر از افراد وابسته به این سایت‌ها یکی از مهم‌ترین اقداماتی بود که در راستای مقابله با دانلود غیرقانونی موسیقی صورت گرفت. سایت قانونی Itunes Store که به عنوان یکی از اولین سایت‌های فروش قانونی موسیقی از سال 2003 فعالیت خود را آغاز کرده بود؛ پس از برخورد قانونی با دانلود‌های غیرمجاز تا سال 2012 به یکی از پرکاربرد ترین و محبوب ترین سایت‌های فروش اینترنتی موسیقی تبدیل شد.
با وجود این تلاش‌ها، بازار جهانی فروش آثار موسیقایی طی سال‌های گذشته رکودهای چند درصدی را تجربه کرده است. بنابر اعلام IFPI از سال 2005 تا سال 2014، درآمد حاصل از فروش آثار ضبط شده‌ی موسیقی از 20.7 میلیارد دلار به عددی حدود 14.97 میلیارد دلار با تغییری بین 4 تا 8 درصد در هرسال کاهش پیدا کرده است. برای نمونه در سال 2014 درآمد جهانی 14.97 میلیارد دلاری با احتساب 20 کشور برتر در فروش آثار موسیقایی محاسبه شده است که از جمله آنها بر اساس درآمد حداکثری می‌توان به 10 کشور آمریکا، ژاپن، آلمان، بریتانیا، فرانسه، استرالیا، کانادا، کره جنوبی، برزیل و ایتالیا اشاره کرد. اما بخش دیگری از صنعت موسیقی که در این سال‌ها هر روز شاهد گسترشش هستیم، بخش اجراهای زنده است. هنرمندان با برگزاری اجراهای صحنه‌ای در وطن خودشان یا سایر نقاط دنیا برای خود و کشور میزبان درآمدزایی می‌کنند و براساس آمار گویا درآمد حاصل از این بخش به مراتب از فروش آثار موسیقایی بالاتر است.
برای مثال در آمریکا در سال 2009 درآمد حاصل از فروش آثار، مبلغی در حدود 4.56 میلیارد دلار تخمین زده شده که این مبلغ برای اجراهای صحنه‌ای در همان سال چیزی در حدود 23.32 میلیارد دلار به ثبت رسیده‌است. این درآمد در سال 2012 در بخش فروش آثار 4.48 میلیارد دلار و در بخش اجرای کنسرت 24.31 میلیارد محاسبه شده و به همین ترتیب در سال 2014، فروش آثار موسیقی برای آمریکایی ها 4.89 میلیارد دلار و برگزاری اجراهای زنده 25 میلیارد دلار عایدی به همراه داشته است.
*صنعت موسیقی در ایران
صنعت موسیقی در ایران اما تفاوت‌هایی با سایر کشورهای دنیا دارد. در بسیاری از امور هنوز موسیقی به عنوان یک صنعت دیده نمی‌شود و نگاه مقبولی به آن وجود ندارد. در بخش توریسم موسیقی، ایران با وجود فرهنگ و موسیقی غنی در نقاط مختلف کشور هنوز موفق نشده‌است جشنواره‌هایی با استانداردهای بین‌المللی برای جذب توریست برپا کند. به عنوان مثال جشنواره موسیقی فجر که معتبرترین رویداد موسیقایی کشور محسوب می شود اجراهای بین‌المللی‌اش را با حداکثر 1000 مخاطب برگزار می‌کند که این امر جدا از ناشناخته بودن موسیقی بین‌الملل برای مخاطبان داخلی، بر ناشناخته بودن موسیقی ایران برای مخاطبان بین‌المللی و از طرفی بر ناتوانی در جذب مخاطب در جشنواره‌ای دلالت دارد که در پایتخت کشور برگزار می‌شود. موسیقی فاخر و غنی نواحی و نقاط مختلف کشور هم می‌تواند با جذب گردشگر و مخاطب علاوه بر زنده نگاه داشتن جان‌مایه‌ی آن موسیقی نغییری در وضعیت معیشت هنرمندان مهجور موسیقی نواحی و در نگاه کلان‌تر در اقتصاد کشور ایجاد کند.
با توجه به آمار منتشر شده در ذیل برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی، در سال 1393 (که در این برنامه به عنوان سال پایه در نظر گرفته شده‌است) در ایران 13 جشنواره و مجمع مرتبط با موسیقی برگزار شده است که هرکدام از آنها می توانستند بستر مناسبی برای حضور گردشگران علاقه مند به موسیقی در کشور باشند؛ اما به نظر می‌رسد توریسم موسیقی در ایران چنان که باید شناخته شده نیست و در عصری که ارتباط بیشتر و بهتر بین کشورها از طریق فرهنگ و هنرشان در حال شکل‌گیری است، ایران با داشتن فرهنگ و هنر غنی، از داشته‌های خود سود چندانی نمی‌برد.
در بحث درآمدهای حاصل از این صنعت و در بخش ارزش مالی آثار موسیقایی ضبط شده هم برخلاف بسیاری از کشورها، آمار دقیقی از میزان فروش آلبوم‌های موسیقی در کشور از جانب تهیه کنندگان و موسسات انتشار این آثار ارائه نمی‌شود. با توجه به اطلاعات منتشر شده در برنامه ششم توسعه در سال 1393، 326 آلبوم موسیقی مجوز انتشار دریافت کرده‌اند؛ اما حتی در دفتر موسیقی وزارت ارشاد اسلامی اطلاعی از آمار دقیق آثار منتشر شده وجود ندارد. از جمله دلایل این موضوع می‌توان به فرارهای مالیاتی شرکت‌های تولیدکننده‌ی آثار و نوع قرارداد میان آنها با هنرمندان (مشارکت براساس تعداد آلبوم فروخته شده) اشاره کرد؛ که حتی گاه هنرمندان هم از تعداد دقیق آثار فروخته شده‌شان آگاه نمی‌شوند.
اما در بخش اجراهای صحنه‌ای با توجه به تعداد مجوزهای صادر شده می توان آمار نسبی درآمد حاصل از برگزاری کنسرت ها را به دست آورد. در سال 1393، 3651 فقره مجوز برای اجراهای صحنه ای صادر شده است. در بخش فروش اینترنتی بلیت اجراها تقریبا 70 تا 80 درصد این فروش‌ها از طریق سایت رسمی فروش ایران-کنسرت به صورت می‌گیرد و بنابر اعلام رسمی این سایت درآمد حاصل از اجراهای زنده در همان سال رقمی حدود 70 میلیارد تومان برابر با 11.42 میلیون دلار محاسبه شده‌است که با احتساب سایت‌های دیگر فروش بلیت می‌توان عددی در حدود 100 میلیارد تومان را برای فروش سراسری بلیت کنسرت ها تخمین زد. این ارقام در قیاس با تعداد مجوزهای صادر شده در سال 1388 که شامل 255 فقره بوده رشد چشمگیری کرده است و همچنین طبق پیش‌بینی‌های ارائه شده در برنامه ششم توسعه مجوزهای صادر شده تا سال 1399 به 12939 فقره خواهد رسید. با احتساب درآمد آلبوم‌های منتشر شده گردش مالی سالانه موسیقی ایران را می‌توان رقمی حدود 120 میلیارد تومان تخمین زد.
البته در بحث محاسبه آمار ارزش های مالی صنعت موسیقی در ایران فعالیت‌های وابسته از جمله آموزش و یا ساخت و فروش سازها و بسیاری دیگر از امور در نظر گرفته نشده و به فعالیت‌های عمده و اساسی بسنده شده‌است اما با تمام این تفاسیر بخش درآمدزایی صنعت موسیقی هم در ایران مانند بسیاری از جنبه‌های دیگر فاصله‌ی فراوانی با نمونه‌های مشابه آن در سایر نقاط دنیا دارد.
منبع:فارس
