جایگاه محتوای اسلامی در تلویزیون‌های عرب‌زبان مخصوص کودکان در خاورمیانه

به گزارش فناوری فرهنگی، بر اساس یک ارزیابی‌ که سال ۲۰۱۴ منتشر شد، حجم بازار تلویزیون کودکان و نوجوانان در خاورمیانه در سال ۲۰۱۴ حدود ۶۰۰ میلیون دلار برآورد شد؛ در شرایطی که معادل ۳۴ درصد از کل جمعیت این منطقه را کودکان و نوجوانان زیر ۱۴ سال تشکیل می‌دهند. با توجه به موفقیت تعدادی از شبکه‌های مختص کودکان با محتوای برنامه‌های ارزشی و اسلامی، آیا جایگاه و فرصت بیشتری برای ایجاد شبکه‌های موفق دیگر با چنین محتوایی در منطقه وجود دارد؟

اهداف نهایی برای یک پروژه‌ی جدید		سوالات اساسی
پیش‌فرض: شما یک تهیه‌کننده هستید و قصد دارید مبتنی بر ارزش‌ها و آموزه‌های اسلامی برای کودکان برنامه‌های تازه تولید کنید.	آیا این امکان وجود دارد که برنامه‌های شما در منطقه با موفقیت روبرو شوند؟	در مجموع چه فرصت‌هایی برای ایجاد محتوای اسلامی برای کودکان منطقه وجود دارد؟
		بازیگران کلیدی کنونی در این بازار چه کسانی هستند؟
		در زمینه‌ی محتوای ارزشی چه تحولات تازه‌ای در حال رخ دادن است؟

 

در خاورمیانه، تلویزیون پرمخاطب‌ترین رسانه محسوب می‌شود.  شهروندان عرب منطقه، نسبت به شهروندان اروپایی به صورت متوسط ۱۳ درصد بیشتر تلویزیون نگاه می‌کنند. این رقم در مقایسه با شهروندان شرق آسیا و اقیانوسیه شکاف بسیار بیشتری را نشان می‌دهد. در این مقایسه، شهروندان عرب‌زبان ۵۳ درصد بیش از شهروندان شرق آسیا و اقیانوسیه وقت خود را به تماشای تلویزیون می‌گذرانند. این آمار را «ایحاب جلال» _دانشیار دانشگاه کپنهاگ_ در مطالعه‌ای که در مورد مخاطبان تلویزیون‌های عرب‌زبان منتشر کرد، تهیه کرده ‌است.

با توجه به این آمار و در قیاس با حجم جمعیت کودکان و نوجوانان در منطقه می‌توان اهمیت کودکان را به عنوان مخاطبان تلویزیون در خاورمیانه درک کرد. کودکان بخش قابل توجهی از مخاطبان تلویزیون را در خاورمیانه تشکیل می‌دهند و بر اساس ارزیابی‌های بانک جهانی که سال ۲۰۱۴ منتشر شده‌است، ۳۴ درصد جمعیت خاورمیانه (یعنی ۱۱۸ میلیون نفر) کودکان و نوجوانان زیر ۱۴ سال هستند.

 

حجم بازار

بر اساس آمار منتشر شده از سوی کمپانی موسسه‌ی حسابرسی PwC و بر اساس ارزیابی درآمدهای شبکه‌های تلویزیونی اشتراکی، نرخ گواهینامه‌های پخش و درآمدهای تبلیغاتی شبکه‌های تلویزیونی حجم بازار تلویزیون در سال ۲۰۱۴ معادل ۳۷۱ میلیارد دلار برآورد شده‌است که با محاسبه‌ی ترکیب نرخ رشد سالانه (CAGR) این رقم تا سال ۲۰۱۹ معادل ۳/۸ درصد رشد خواهد کرد.

اگر فرض کنیم که سهم کودکان از بازار جهانی تلویزیون، معادل سهم کودکان از بازار تلویزیون آمریکا باشد، می‌توان تخمین زد که حجم کل بازار برنامه‌های تلویزیونی کودکان در سال ۲۰۱۴ معادل ۳۷ میلیارد دلار بوده‌است. بر اساس گزارش صنعت تولید تلویزیون که سال ۲۰۱۵ از سوی موسسه‌ی استرالیایی IBISWorld منتشر شد، سهم برنامه‌های مختص کودکان از کل تولیدات تلویزیون در ایالات متحده آمریکا معادل ۱۰ درصد بود که در صورت ترکیب این رقم با ارزیابی موسسه‌ی PwC از حجم کل بازار جهانی رقم ۳۷ میلیارد دلار حجم بازار جهانی برنامه‌های کودکان به دست می‌آید.

 

حال از ترکیب رقم ۳۷ میلیارد دلار با ارزیابی دیگری که سهم برنامه‌های مختص کودکان در منطقه‌ی خاورمیانه از کل جهان را نشان می‌دهد، می‌توان حجم بازار برنامه‌های تلویزیون مختص کودکان و نوجوانان را در خاورمیانه محاسبه کرد. بر اساس محاسبات موسسات DinarStandard  و ICP سهم خاورمیانه از صنعت رسانه و سرگرمی جهانی معادل ۱/۶ درصد است. در نتیجه با تقسیم کل بازار جهانی برنامه‌های مختص کودکان به این رقم، می‌توان برآورد کرد که سهم بازار خاورمیانه از برنامه‌های تلویزیونی کودکان معادل ۶۰۰ میلیون دلار است.

 

بازیگران اصلی

اولین جرقه‌های رونق صنعت سرگرمی‌های مختص کودکان در خاورمیانه بعد از رونق ناگهانی ماهواره‌ی پان‌عرب و امکان دسترسی جمعیت‌های جوان منطقه به تلویزیون‌های خارجی در دهه‌ی ۱۹۹۰ رخ داد.

در میانه‌های دهه‌ی ۱۹۹۰ شبکه‌های تلویزیونی آمریکایی مختص کودکان دیزنی (Disney) و نیکلدئون (Nickeldeon) وارد بازار برنامه‌های عرب‌زبان در خاورمیانه شدند.  این اولین‌بار بود که شبکه‌های تلویزیونی ملی و محلی با رقابت گسترده‌ای از سوی شبکه‌های قدرتمند خارجی مواجه می‌شدند. ورود این شبکه‌ها به بازار باعث شد شبکه‌های ملی و محلی ناگهان به یاد کودکان و نوجوانان بیفتند که تا آن زمان نادیده گرفته می‌شدند. تا زمان ورود رقبای جدید بیشتر برنامه‌های تولید شده‌ی مختص کودکان و نوجوانان در خاورمیانه یا پخش برنامه‌های بی‌کیفیت زنده بود یا دوبله‌ی انیمیشن‌های غربی. اولین شبکه‌ی تلویزیونی مختص کودکان به زبان عربی و متعلق به مالکان منطقه‌ای «اسپیستون» Spacetoon بود که در سال ۲۰۰۰ وارد رقابت شد.

اما انقلاب صنعت تلویزیون کودکان در خاورمیانه و شمال آفریقا از میانه‌های دهه‌ی اول قرن بیست و یکم شروع شد؛ وقتی که شبکه‌ی پرمخاطب «ام‌بی‌سی» (MBC) شبکه‌ای ویژه‌ی کودکان با عنوان MBC3 را راه‌اندازی کرد. شبکه‌ی «ام‌بی‌سی» تعداد زیادی انیمیشن‌های غربی را با خرید حقوق کپی‌رایت و دوبله‌ی با کیفیت پخش می‌کرد.  سال ۲۰۰۵ این گروه تلویزیونی «الجزیره» بود که با بودجه‌ای معادل ۱۰۰ میلیون دلار وارد بازار کانال‌های تلویزیونی کودکان شد.

 

برنامه‌های ارزشی و مذهبی

خاورمیانه ظرفیت بسیار بالایی برای پذیرش برنامه‌های تلویزیونی ارزشی و مذهبی دارد. بر اساس یک نظرسنجی که سال ۲۰۱۵ از سوی موسسه‌ی پژوهش‌های رسانه و ارتباطات منتشر شده‌است، دست کم ۵۰ درصد از والدین اهل کشورهای خاورمیانه معتقدند که برنامه‌های تلویزیونی در نهادینه کردن فرهنگ و ارزش‌های محلی در فرزندان‌شان نقش محوری دارد.

بازکن سمسم (افتح یا سمسم) یک برنامه‌ی عروسکی مخصوص کودکان بود که از سال ۱۹۷۹ در کشورهای عربی ساخته و پخش شد. این برنامه‌ی عروسکی _که بازسازی برنامه‌ی مشهور تلویزیونی کودکان در غرب با عنوان خیابان سسامی (Sesame Street) بود_ طی سال‌های پخش خود توانست به عنوان یک برنامه‌ی تلویزیونی آموزشی و فرهنگی برای کودکان عرب‌زبان، مورد توجه قرار گیرد.

این برنامه که در کویت تولید و پخش می‌شد، بعد از آغاز جنگ خلیج فارس و حمله‌ی عراق به کویت در ابتدای دهه‌ی ۹۰ میلادی با مشکل مواجه شد و پخش آن متوقف شده‌ بود.  اما ۲۵ سال بعد از توقف پخش این برنامه، سال ۲۰۱۵ دفتر عربی آموزش و پرورش کشورهای حاشیه‌ی خلیج فارس با تامین مالی موسسه دوچهار۵۴ ابوظبی ( Abu Dhabi’s twofour54) حقوق ساخت این برنامه را خرید و پخش آن را دوباره آغاز کرد.

پخش این برنامه پس از مذاکرات فشرده با متخصصین آموزش و پرورش و رسانه در منطقه با هدف بومی‌سازی برنامه‌ها از شهریور ۲۰۱۵ شروع شد. این برنامه‌ی تلویزیونی تلاش می‌کند تا مهم‌ترین موضوعات مبتلا به مخاطبان نوجوان خود از جمله مسائلی مانند چاقی و بی‌سوادی را با استفاده از روش‌های سرگرمی-آموزشی مختص به خود مورد بحث قرار دهد.

«نورا الکعبی» _مدیرعامل منطقه‌ی آزاد رسانه‌ای دوچهار۵۴ ابوظبی_ که این مجموعه آنجا تولید می‌شود، در یک مقاله نوشته ساخت چنین سریال محبوبی و پخش آن در دوره‌ای که کودکان کشورهای عرب زبان به سادگی به محتوای غیرعربی دسترسی دارند و استفاده از زبان عربی به سرعت رو به افول می‌رود، بسیار حیاتی و مهم است.

طی سال‌های اخیر موسسات و نهادهای مذهبی هم به اهمیت تلویزیون برای دسترسی به مخاطبان کودک و نوجوان پی برده‌ا‌ند.

شبکه‌ی تلویزیونی «المجد» متعلق به تاجر اهل عربستان سعودی «عبدالرحمان اشممری» _که بر تولید محتوای مذهبی سلفی تمرکز دارد_ از سال ۲۰۰۹ با گشایش شبکه‌ی تلویزیونی «المجد کیدز» وارد بازار رقابت محتوای تلویزیونی کودکان شد.

بر اساس گزارش مرکز مطالعات خلیج فارس دانشگاه کمبریج که در سال ۲۰۱۲ منتشر شده‌است، بعد از شبکه‌ی «المجد کیدز» سه شبکه‌ی دیگر هم در سال ۲۰۱۰ افتتاح‌ شدند؛ شبکه‌ی «سمسم» مستقر در عربستان سعودی و شبکه‌های «هدهد تی‌وی» و «طاها تی‌وی» که از سوی ایران پشتیبانی می‌شدند.

غالب شبکه‌های تلویزیونی اسلامی کودکان، ادعا می‌کنند برنامه‌های‌شان فقط مذهبی نیستند و اهداف آموزش و پرورش را دنبال می‌کنند. مثلا شبکه‌ی «المجد» تاکید می‌کند که برنامه‌های تلویزیون «المجد کیدز» بر اساس ارزش‌های آموزشی انتخاب می‌شوند. با این وجود غالب برنامه‌های پخش شده از این شبکه‌های تلویزیونی، زمینه‌های مذهبی و اسلامی دارند. برنامه‌های پخش شده از این شبکه‌ها طیف وسیعی از برنامه‌ها را در بر می‌گیرند؛ از برنامه‌های استودیویی گرفته تا پخش سرودهای مذهبی (النشید).

به عنوان مثال شبکه‌ی «هدهد» که از ایران پخش می‌شود، معمولا برنامه‌هایی ترویجی با اطلاعاتی در مورد عقاید شیعه و همچنین داستان‌هایی مرتبط با امام شیعه پخش می‌کند.

با این حال با وجود استقبال از بازار شبکه‌های تلویزیونی مختص کودکان و نوجوانان در خاورمیانه، نمونه‌هایی از شکست چنین برنامه‌هایی هم در سال‌های اخیر رخ داده‌است. مثلا شبکه‌ی مذهبی مختص کودکان با عنوان «نورالاسلام» سال ۲۰۰۹ برنامه‌های خود را متوقف کرد و به پخش اینترنتی روی آورد. شبکه‌ی فلسطینی مذهبی «یویا» (Yoya) هم با همین سرنوشت روبرو شد. حتی رقبای بزرگ و جریان اصلی مانند «نیکلدئون» عربی هم که پخش برنامه‌هایش را از سال ۲۰۰۸ از سر گرفته‌بود، سال ۲۰۱۱ با اعلام ورشکستگی از بازار کناره‌گیری کرد.

در کنار شبکه‌های تلویزیونی، پخش اینترنتی هم یکی از عرصه‌های جدیدی است که رسانه‌های تصویری برای کودکان در پیش گرفته‌اند. برای مثال شبکه‌ی اینترنتی «مسلم کیدز تی‌سی» (Muslim Kids TC) بیش از ۲۰۰ ویدئو در وب‌سایت خود قرار داده‌است و هدف خود را تولید محتوای سرگرمی «پاک، اخلاقی و ارزشی» برای کودکان اعلام کرده‌است.

 

جدول ۱– برترین شبکه‌های تلویزیونی عرب‌زبان مختص کودکان در خاورمیانه با محتوای مذهبی

نام شبکه	زمان آغاز به کار	مالک	محل پخش	نحوه اشتراک	سبکبرنامه‌ها
المجد کیدز	۲۰۰۹	شبکه‌ی تلویزیونی المجد	امارات متحده‌ی عربی، عربستان سعودی، مصر	رایگان	اسلامی
طیور الجنه	۲۰۰۸	مالکان اردنی	اردن	رایگان	اسلامی
طفلی الحبیب	نامشخص	نامشخص	لبنان	رایگان	اسلامی
سمسم	۲۰۱۰	نامشخص	عربستان سعودی	رایگان	اسلامی
سنا تی‌وی	۲۰۰۹	نامشخص	عربستان سعودی	رایگان	اسلامی
هادی تی‌وی	۲۰۰۹	بنیادهادی (پاکستانی- انگلیسی)	لبنان	رایگان	اسلامی
هدهد	۲۰۰۹	دولت ایران	امارات متحده عربی، لبنان	رایگان	اسلامی

 

جدول ۲– برترین شبکه‌های تلویزیونی عرب‌زبان مختص کودکان در خاورمیانه با محتوای عمومی

نام شبکه	زمان آغاز به کار	مالک	محل پخش	نحوه اشتراک	سبکبرنامه‌ها
Your family entertainment	۲۰۱۴	Your family entertainment (AG)	امارات متحده‌ی عربی	پولی	سرگرمی
Cartoon Network Arabic	۲۰۱۰	Turner Broadcasting System Europe	امارات متحده‌ی عربی	رایگان	سرگرمی
Disney Channel Middle East	۲۰۰۷	Walt Disney Company	امارات متحده‌ی عربی	پولی	سرگرمی
E-Junior	۲۰۰۱	e-Vision	امارات متحده‌ی عربی	پولی	سرگرمی
Al-Jazeera Children’s Channel	۲۰۰۵	Al-Jazeera Network/Qatar Foundation for Education	قطر	رایگان	سرگرمی – آموزشی
MBC3	۲۰۰۴	MBC Network	امارات متحده‌ی عربی	رایگان	سرگرمی
Space Toon TV	۲۰۰۰	Global New Age Media (Syrian)	امارات متحده‌ی عربی	رایگان	سرگرمی
Karamesh TV	۲۰۰۳	دولت اردن	امارات متحده‌ی عربی	رایگان	آموزشی

 

منبع:ستاد توسعه فناوری های نرم و هویت ساز