پیشران‌های صنایع فرهنگی در ایران

به گزارش فناوری فرهنگی،  پیشینه کهن تاریخی، فرهنگی و آداب و رسوم ایران اسلامی بر هیچ‌کس پوشیده نیست و ایرانیان در پرتو تمدن اسلامی، زمینه‌ساز گسترش اسلام و بالندگی دیگر ملت‌های مسلمان بوده‌اند. اما در شرایط کنونی تاریخ جهان که در آن، فرهنگ جهانی به پیروی از روند پرشتاب جهانی‌شدن، به سوی فرهنگ غربی همگرا می‌شود، لزوم پاسداشت و برنامه‌ریزی برای حفظ دستاوردهای فرهنگ اصیل ایرانی، بیش از پیش نمایان می‌شود. از این رو، تدوین برنامه‌های کلان در حوزه راهبردی فرهنگ، نیازمند آینده‌پژوهی و تصویرپردازی پیرامون آینده‌‌های امکان‌پذیر از فرهنگ ایران اسلامی است؛ چراکه آینده‌پژوهی فرهنگ، مقدمه طراحی تمدن نوین اسلامی خواهد بود.

برخی از آینده‌پژوهان نام‌آشنای جهان همچون سهیل عنایت‌ا… موج چهارم تمدن بشر را دوران معنویت پیش‌بینی کرده‌اند که در آن، فرهنگ و صنایع فرهنگی نقش بسزایی ایفا خواهند کرد. بنابراین در این دوران، هر گونه ثروت و قدرت از معدن سترگ فرهنگ و از طریق صنایع فرهنگی، به دست خواهد آمد. در قابلیت و ظرفیت صنایع فرهنگی چنین بیان می‌شود که نرخ رشد آن‌ها، 3 تا 4 برابر صنایع کارخانه‌ای است و ظرفیت اشتغال‌زایی صنایع فرهنگی نیز 2 تا 5 برابر صنایع کارخانه‌ای است؛ آماری که نگاه رهبران آینده‌نگر را به اندیشه‌ای دوباره پیرامون صنایع فرهنگی به مثابه صنایع آینده، وادار می‌سازند.

در سال‌های اخیر، صنایع فرهنگی در مقایسه با دیگر بخش‌های صنعتی و اقتصادی از اهمیت فراوانی در جهان و به‌ویژه اتحادیه اروپا، برخوردار شده‌اند. قدرت چشمگیر این صنایع در افزایش جذابیت شهرها و مناطق گردشگری و همچنین سرریز دانشی و خلاقیت نهفته موجود در ذات این صنایع، پیشران دیگر صنایع و عامل کلیدی تأثیرگذار بر رشد اقتصادی و رقابت‌پذیری اتحادیه اروپا به‌شمار می‌آید. آمارهای سال 2014 نشان می‌دهند سالانه 558 میلیارد یورو (4/4 درصد از تولید ناخالص داخلی اتحادیه اروپا) به صنایع فرهنگی اختصاص دارد و این بخش از اقتصاد، سبب اشتغال‌زایی 3/8 میلیون نفر (8/3 درصد از نیروی کار اتحادیه اروپا) به صورت تمام‌وقت شده است.^[1]

متأسفانه آمار دقیقی از تأثیرگذاری صنایع فرهنگی در ایران، ارائه نشده است اما در گستره جهانی، معرفی جایگاه منحصر به‌فرد و بی‌بدیل فرهنگ ایرانی-اسلامی و هویت‌آفرینی فرهنگی ایرانیان در آینده اقتصاد و فرهنگ، مستلزم توجه روزافزون به صنایع فرهنگی است تا بتوان تصویر روشنی از وضعیت موجود صنعت و فرصت‌ها و سوگیری‌های آینده آن ارائه شود.

اشتغال‌زایی و صنایع فرهنگی

صنایع فرهنگی آن‌گونه که توسط اتحادیه اروپا در 28 کشور عضو آن، سرشماری شده است، شامل هنرهای تصویری، صنعت تبلیغات، تلویزیون، رادیو، روزنامه‌ها و مجلات، کتاب، طراحی و معماری، هنرهای تجسمی، موسیقی، فیلم و صنعت بازی می‌شود که درمجموع در سال 2012، 8/554 میلیارد یورو گردش مالی داشته‌اند. (نمودار 1)

یکی از مزیت‌های رقابتی صنایع فرهنگی را می‌توان تاب‌آوری این صنعت در رویارویی با بحران‌های اقتصادی دانست. به عنوان مثال، اشتغال‌زایی صنایع فرهنگی در اروپا از سال 2000 تا 2007، سالانه 5/3 درصد افزایش یافته است اما در هنگام رکود وحشتناک اقتصادی سال 2008 نیز که در آن همه صنایع مجبور به کاهش 7/0 درصدی کارگران خود شدند، همچنان تا سال 2012، سالانه 7/0 درصد کارگران جذب صنایع فرهنگی شده‌اند. همچنین آمارهای سال 2013 نشان می‌دهند بیشترین تعداد نیروهای کار جوان (15 تا 29 سال) در صنایع فرهنگی اروپا مشغول به کار بوده‌اند.

از این رو، نقش راهبردی صنایع فرهنگی را می‌توان در آینده اقتصاد ایران، از دو منظر ایجاد ارزش افزوده باثبات و اشتغال‌زایی نسل جوان، بی‌بدیل دانست و برای آینده این بخش در ایران، چاره‌اندیشی کرد.

فضای سایبر؛ پیشران صنایع فرهنگی

آینده ایران، همچون دیگر کشورهای جهان، در قلمرو تحولات گسترده ناشی از فضای سایبر است که بی‌تردید تأثیر فزاینده آن بر بخش‌های راهبردی کشور همچون اقتصاد، جامعه و نیز فرهنگ چشمگیر خواهد بود. یکی از پیشران‌های آینده صنایع فرهنگی همچون دیگر بخش‌های راهبردی جامعه ایرانی، دیجیتالی شدن است که انقلاب عظیمی در زیست‌بوم خلاقیت و آفرینش هنری پدید آورده است. هم‌اکنون صنایع فرهنگی با درآمیختن محتواهای پرارزش و جذاب به فناوری‌های نوین ارتباطی، مدل‌های جدیدی از کسب‌وکار و خدمات را ایجاد کرده‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد اگرچه سرانه مطالعه در ایران، در مقایسه با سرانه جهانی پایین است، اما ایرانیان زمان زیادی را صرف اینترنت و تلویزیون می‌کنند. همچنین با افزایش استفاده از اینترنت همراه که با گسترش گوشی‌های هوشمند، در حال همه‌گیر شدن است، دیجیتالی‌شدن را یکی از مهمترین پیشران‌های صنایع فرهنگی ساخته است.

تحول گسترده صنایع فرهنگی با فناوری‌های گسستنی

همچنین باید از فناوری‌های گسستنی^[1] کسب‌وکار به عنوان یکی دیگر از پیشران‌ها نام برد. فناوری‌ها و خدمات نوین سایبری، سرانه و تنوع مصرف کالاها و خدمات فرهنگی خلاقانه را افزایش داده‌اند. کتاب‌های به فروش رفته از طریق پایگاه فروش برخط آمازون در سال‌های 2005 تا 2012، 9 برابر شده است و این رقم در سال‌های آتی بیش از این نیز افزایش خواهد یافت. همچنین پایگاه نمایش برخط کالاهای تصویری (فیلم و موسیقی) نت‌فلیکس^[2] با رشد 7 برابری مخاطبان خود در سال‌های 2005 تا 2012 روبه‌رو بوده است.

دولت و پاسداشت مالکیت معنوی

یکی دیگر از پیشران‌های تأثیرگذار بر آینده صنایع فرهنگی، دستیابی به سازوکاری برای ارزش‌گذاری و پاسداشت کالاها و خدمات خلاقانه فرهنگی است. در این زمینه اتحادیه اروپا در ماه‌های گذشته به دنبال قانون‌گذاری جدید برای حمایت از «مالکیت معنوی» است. در زنجیره اقتصادی تولید تا مصرف کالاها و خدمات فرهنگی، هم‌اکنون تولیدکننده محتوا، کمترین سودآوری از خلاقیت هنری به دست می‌آورد و بیشترین بهره را فعالان اینترنتی، توزیع‌کنندگان و صاحبان موزه‌ها، نمایشگاه‌ها و سالن‌های سینما می‌برند. هرچه نسبت سودآوری تولیدکننده و توزیع کننده کمتر می‌شود، احتمال پدید آمدن کالا یا خدمات چشمگیر و جذاب در این حوزه کاهش می‌یابد تا این‌که روزی صنعت به جای پیشرفت، به عقب برگردد. بررسی‌های کمیسیون اروپایی در سال 2013 نشان داد که نیمی از شرکت‌های فعال در بخش صنایع فرهنگی، از یک تا سه کارمند بیشتر استخدام نکرده‌اند.^[3]

روندهای صنایع فرهنگی

صنایع فرهنگی به‌عنوان پیش‌قراولان بنابراین شش روند را در آینده صنایع فرهنگی می‌توان تأثیرگذار دانست:

• فراوانی: گوناگونی محتواها، به همراه تولید کالای فرهنگی توسط خود مخاطبان که سبب فراوانی کالاها و خدمات فرهنگی خواهد شد؛
• شخصی‌سازی: صنایع فرهنگی، در آینده برای باقی‌ماندن در چرخه اقتصادی موفق، مجبور خواهند بود که روزبه‌روز کالاهای شخصی‌سازی‌شده برای مخاطبان ایجاد کنند؛
• انبوه‌سازی:‌ با گسترش روزافزون شبکه‌های اجتماعی مجازی و نرم‌افزارهای ارتباطی تلفن همراه، درخواست مشتریان، برای کالاها و خدمات فرهنگی شتاب بیشتری گرفته است و بازار انبوهی از محتواها را در اختیار مدیران باهوش صنایع فرهنگی قرار داده است که از کاوش داده‌های بزرگ و فناوری‌های نوین داده‌کاوی به محتواهای جدید دست یابند؛
• عامه‌پسندی: دیجیتالی‌شدن و شبکه‌های اجتماعی، انسان‌ها را به سوی آرا و نظرات عامه‌پسند سوق می‌دهند و در این مسیر، صنایع فرهنگی با بهره‌گیری از خلاقیت جمعی، از محصولات آوانگارد گذشته با مخاطب ویژه، در آینده، عامه‌پسندی را سرلوحه تولیدات خود قرار خواهد داد؛
• مشارکت همگانی: نقش فزاینده مصرف‌کنندگان کالاها و خدمات فرهنگی در ایجاد و تغییر ذائقه و سوگیری خلاقیت تولیدکنندگان فرهنگی، همانند چاقو، کارکرد دوگانه خود را حفظ خواهد کرد؛ از سویی به کمک اقتصاد فرهنگی خواهد آمد تا بخش بزرگی از هزینه‌های بازاریابی را کاهش می‌دهد و از سویی، قدرت خلاقه هنرمندان را به سوی ایجاد محصولاتی بی‌کیفیت کاهش می‌دهد؛ و
• تولید محتواهای غیرقانونی: اینترنت بستر تولید و ارائه کالاها و خدمات فرهنگی و همزمان زمینه‌ساز نقض حقوق تولیدکنندگان، مصنفین و هنرمندان شده است. پیوستن یا نپیوستن ایران به کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری، شگفتی‌سازی بزرگ خواهد بود که بر آینده صنایع فرهنگی در کشور تأثیر سترگی خواهد داشت.

منبع:موسسه افق آینده پژوهی راهبردی