پایگاه خبری تحلیلی فناوری های نرم و فرهنگی رصد و تحلیلی بر وضعیت صنایع فرهنگی و خلاق
به گزارش فناوری فرهنگی، دین و چگونگی برخورد با آن، قرن‌ها ذهن آدمیان را به خود مشغول کرده است. اگر چه این رکن اساسی در جوامع مختلف با نوسان‌ها و تغییرات زیاد به حیات خود ادامه داده است ولی هیچ گاه از جنبه‌های زندگی بشری حذف نشده است. دین، بنا به فراخور زمان حیاتش و نوع جامعه ای که در آن شکل گرفته با مسایلی چون سیاست، اقتصاد، اجتماع، فرهنگ و هنر روبرو شده است. در زیر مجموعه هنر، رابطه ای عمیق میان دین و نمایش وجود دارد. تا جایی که بسیاری از محققان، تئاتر را زاییده مراسم و آیین‌های مذهبی می‌دانند و حتی معتقدند تئاتر در غرب بعد از ممنوعیت‌های قرون وسطی دوباره از درون کلیسا سر برآورد. در ایران پیش از آنکه نمایش به شیوۀ غربی رواج یابد هنرمندان گمنام نمایش توانستند در قالب نمایش‌های مذهبی به روایت دراماتیک سرگذشت اولیای دین دست یابند. این موضوع نشان از سابقۀ کهن آیین‌های نمایشی در این دیار دارد. چرا که برخی از نمایش‌ها چون تعزیه از لحاظ اجرایی وام‌دار آیین‌های پیش از اسلام بودند.
نمایش‌های مذهبی در ایران بر پایه داستان زندگی خاندان پیامبر اسلام شکل گرفتند. در بین این گونه‌های نمایشی، نقالی و تعزیه از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند که دربارۀ چگونگی شکل‌گیری و فرم‌های اجرایی آنها بررسی و تحقیقات وسیعی صورت گـرفتـه است. ولـی در بـین ایـن نوشته‌ها دو مـوضوع از جلوه کمتری برخوردارند:
1 ـ بـررسی سـاختمایه‌های نمایش‌های دینی
2 ـ سـیمای پیشوایان دینی به طور مشخص در این نمایش‌ها.
این پژوهش در نظر دارد تا دو موضوع فوق را با محوریت امام رضا (ع) در نقالی و تعزیه مورد کنکاش قرار دهد.
با توجه به وسعت موضوع نمی‌توان تمامی مسایل پیرامون نمایش‌های مذهبی و اولیای دین اسلام را در چند ورق خلاصه کرد و باب این موضوع همواره برای محققان و پژوهشگران باز خواهد بود. لیکن می‌توان پرسید که نمایش‌های دینی کدام وجه از آموزه‌های مذهب را برای مخاطبان، ملموس می‌سازند؟
امام رضا به عنوان یکی از امامان شیعه در کدام یک از گونه‌های نمایش دینی جلوۀ بیشتری دارد؟ آیا با توجه به سیمای امام رضا در نمایش‌های دینی می‌توان آثار نمایشی‌ای خلق کرد که هم به لحاظ فرم و هم از نظر محتوا از قابلیت اجرایی در سطح بالا برخوردار باشند؟ آیا تعزیه‌های مربوط به امام رضا از لحاظ ساختمایه‌های نمایشی قابل بررسی هستند؟
بشر، همواره برای یافتن تلاش می‌کند و وقتی به دست می‌آورد در می‌یابد که آنچه به دست آورده کامل نیست و باز راهی جدید برای رسیدن به افق‌های جدید. آری، این پژوهش نیز از نقص و کمبود مبرا نیست و از آنجا که همواره سعی کرده‌ام تا آنچه را به دست می‌آورم در کوره نقد و بررسی بگذارم، راهنمایی صاحب نظران و اساتید این رشته را چراغی برای پیدا کردن راه می‌دانم. در این راه از اساتید خود: دکتر مجید سرسنگی، دکتر بهروز بختیاری و دکتر نغمه ثمینی به خاطر یاری این کمترین سپاسگزارم.
«تا یار که را خواهد و میلش به که باشد»
نقالی
علامه دهخدا در رابطه با واژه نقال اینطور می‌گوید: «اضافه‌گو ـ قصه خوان ـ کسی که قصه و حکایت بیان می‌کند ـ کسی که در قهوه خانه‌ها و مجامعی از این قبیل داستان‌های حماسی و سرگذشت پهلوانان و عیاران را به آهنگی خاص نقل می‌کند»
1 ـ نقالی از جمله نمایش‌های مستقل است که پس از اسلام شکل گسترده و نمایشی پیدا کرد. ریشه نقالی به قوالی پیش از اسلام باز می‌گردد. مهمترین تفاوت این دو گونه نمایشی مربوط به اجرای آنهاست. قوالی با ساز همراه بود ولی در نقالی، بدون ساز و با تکیه بر بازیگری، شرح و بیان نقال اجرا می‌شد.
نقل‌ها از لحاظ مضمون به چهار دسته اصلی طبقه بندی می‌شوند:
1 ـ نقل‌های تاریخی، اسطوره ای و حماسی.
2 ـ نقل‌های پهلوانی.
3 ـ نقل‌های غنایی.
4 ـ نقل‌های دینی و مذهبی.
بخش قابل توجهی از نقل‌های مورد استفاده در نواحی ایران از مضمون دینی و مذهبی برخوردار است. این گروه از نقل‌ها به اشکال مختلفی مسایل اعتقادی را مورد توجه قرار داده و به باز پروری آنها می‌پردازند. با توجه به موضوع مورد بحث، آن دسته از نقل‌هایی که با محوریت امام رضا (ع) در آیین‌های نمایشی جلوه گر شدند مورد بررسی قرار گرفته و از بیان دیگر نقل‌های مذهبی صرفنظر شده است.
بعضی از نقل‌های مذهبی مستقیما تعدادی از احادیث قرآنی یا روایات دینی و مذهبی را به عنوان جوهر اصلی خود برگزیده‌اند. نقل سرگذشت حضرت یوسف، نقل معجزات حضرت علی (ع)، نقل موسی پیامبر، نقل در آتش شدن حضرت ابراهیم، نقل معجزات حضرت امام رضا (ع) مهمترین این گونه نقل‌ها است که در نوروزخوانی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. به طور مثال در نقل‌های مربوط به امام رضا (ع) داستان سفر ایشان از مدینه به طوس مورد توجه قرار می‌گرفت. مهمترین ویژگی این نقل، افزودن شاخ و برگ‌های عامیانه به اصل داستان و آوردن معجزات و کرامات مافوق طبیعی امام رضا (ع) است.
گروه دیگری از این نقل‌ها مستقیما در رابطه با معنویات خاص و یا کرامات انبیا، اولیا و امامان شیعه است. نقل ضامن آهو از جمله این نقل‌ها است. داستان این نقل حکایت ضمانت امام رضا نزد صیاد جهت آزاد سازی آهویی است که بره شیرخواره‌اش در انتظار او است.
در این نقل، معجزه امام رضا (ع) به عنوان درونمایه اصلی داستان مورد توجه قرار گرفته است. این مجلس نقل بیشتر در خراسان اجرا می‌شد. نکته جالب توجه در مورد نقل ضامن آهو فرم اجرایی آن است. خراسان از استانهایی است که علاوه بر شیعیان، اهل سنت نیز در آن سکونت دارند و به همین دلیل دو روایت متفاوت از داستان ضامن آهو وجود دارد. قهرمان این نقل در مناطق اهل سنت، پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) است. داستان نقل آهو و پیامبر اسلام به صـورت خلاصه در زیر آمده است.
«پیامبر اسلام در راه عزیمت به مکه با صیادی روبرو می‌شود که آهویی را به دام انداخته است. بوی آن حضرت به آهو می‌رسد و آهو لب به سخن گشوده و به پیامبر می‌گوید: ای رسول خدا، من دوبره شیرخواره دارم که انتظار مرا می‌کشند. پیامبر از صیاد می‌خواهد تا صید خود را آزاد کند و در مقابل این کار پاداش بگیرد. صیاد ابتدا قبول نمی‌کند ولی سرانجام تسلیم نفوذ کلام پیامبر می‌شود و صید را رها می‌کند. پس از مدتی صیاد از کرده خود پشیمان می‌شود. پس از بازگشت از حج، رسول خدا (ص) در همان محل با صیاد مواجه می‌شود و صیاد شرح ندامت خود را در مورد آزادی آهو به پیامبر می‌دهد. در همین حال جبرییل از سوی خدا نازل گردیده و از پیامبر می‌خواهد تا پای خود را بر تخته سنگ بگذارد. در این هنگام سنگ کنار می‌رود و 64 آهو از درون دره ای پدیدار می‌شوند. پیامبر از صیاد می‌خواهد تا صید خود را انتخاب کند. صیاد با دیدن این صحنه از رفتار خود خجالت زده می‌شود و از پیامبر اسلام می‌خواهد تا برای او طلب مغفرت کند.»
همین داستان با اندکی تغییر و البته با ساختاری مشابه توسط نقالان شیعه بازسازی شده است که مضمون اصلی در نقل نقالان شیعه توصیف کرامات و معجزات امام رضا (ع) است.
دو ویژگی اساسی در نقل ضامن آهو به روایت شیعیان وجود دارد: اول سخن گفتن آهو که این ویژگی یعنی سخنگویی حیوانات تا حدودی تحت تاثیر مکاتب ادبی و قصه پردازی هندی است و دوم، یعنی معجزه حضرت رضا (ع) بیشتر از جوهر و درونمایه اسلامی و شیعی سرچشمه می‌گیرد.
در این بخش برای آشنایی بیشتر با نقل ضامن آهو قسمتی از آن آورده شده است:
«آهـو دوان دوان مـیان صـحــرا آمـــده خــوابــیـــده زیـــرپــای آقــــا
صـیـاد حیـرت زده می‌کـرد نـگاه آهــو بـــه آدمــی نــیــســت آشــنــــا
صیاد گفت آنچه را با چشمم دیدم صــیـاد گـفـت ســوی آقــا مـن دویـــدم
صـیاد گفـت از آقا نامش پرسـیدم گـفـت مـــن امـام رضـــای غـــریـــبـم
مـردم همـدیگـر را مـی‌کردند خبر مـردم جـمـع گـشـتـه‌انـد ســـرهـر گـــذر
غـلغلـه افـتـاده بـود تـمـام شـهر آقــا زهــر خــورده از دســت کـــافـــــر
مـامون حـیـرت زده بـا نـالـه و آه پــای بــرهــنــه آمــد خـــدمــت آقــــا
آقـا خوابـیده بــود بـه زیـر عـبــا رنــگ گـردیـــده بــود رنــگ کـهـربـــا
رفـیقان می‌آینــد دستـه بـه دسته طـــبـیـب ســـربـالـیـن آقـا نـشـــسـتـه
هریکی می‌گویند دردش چه هسته درد عـاشـــقــی بــر جـانـش نـشـسـتــه
طبـیب از در رسـید با چشم گریان گفت این دردی است که هرگز نمیشه درمان
بـیـاریـد بـرایــش دوا و درمــان کـه شـاید نمـیره ایـن غـریبـه مـهـمــان»
نقالی دینی شکل‌های مختلفی از آیین‌های نمایشی را در برمی‌گیرد که بیان زندگی فضایل امام رضا (ع) در برخی از این آیین‌ها به عنوان موضوع اصلی مورد توجه است. این آیین‌ها عبارتند از:
مناقب خوانی
سروده‌های شعرا در مدح و منقبت امامان معصوم توسط گروهی که مناقب خوان نامیده می‌شدند، برای مردم کوچه و بازار خوانده می‌شد.
«مناقب خوانها شبیه مداحان عمل می‌کردند با این تفاوت که کار آنها محدود به اوصاف امامان و ائمه شیعه امام علی (ع) بوده و در این زمینه به نقل حدیث و روایت و داستان‌های حماسی و مذهبی می‌پرداختند.» به همین دلیل این قبیل اشعار را مبدا اصلی حماسه نامه‌های مذهبی می‌دانند.
در منقبت خوانی‌های استان خراسان درباره کرامات امام رضا (ع) اشعاری خوانده می‌شد. این اشعار اگر چه عاری از داستان‌های حماسی بودند ولی از لحاظ آموزشی و اخلاقی نکات مهمی را در بر داشتند. این اشعار که با حمد خداوند و نعت پیامبر اسلام و حضرت علی شروع می‌شدند به بیان فضایل اخلاقی امام رضا بدون بیان داستانی زندگی ایشان می‌پرداختند.
پرده خوانی
در ایران، در برخی مراسم، نقال، داستان خود را از روی تصویری که روی پرده کشیده شده است شرح می‌دهد. موضوع تصاویر پرده خوانی دو بخش است: بخش اول: داستان‌های کهن ایران و حماسه‌های ملی، بخش دوم: حماسه‌های مذهبی و داستان‌هایی از زندگی امامان معصوم و مصایب شهادت امام حسین و یارانش. در بین پرده خوانی‌های مذهبی می‌توان به پرده سفر امام رضا (ع) و شرح معجزات وی از جمله شفا دادن کور، ضمانت آهو و داستان نجات زایر غریب اشاره کرد.
چاوش خوانی
زمانی که شخصی قصد زیارت اماکن مقدسه به خصوص مرقد امام رضا (ع) را می‌کرد عده‌ای او را مشایعت کرده، با خواندن اشعاری در مدح و توصیف زیارتگاه آن امام معصوم باعث دلگرم شدن مسافر در برآورده شدن حاجات در این سفر می‌شدند.
منابع
1 ـ شهیدی، عنایت الله، پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌خوانی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران، 1380.
2 ـ نصری شرفی، جهانگیر، نمایش و موسیقی در ایران، جلد 2 و 3، انتشارات مهرباران، تهران، جلد 2 و 3، 1383.
3 ـ دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، جلد14، 1343.
4 ـ فراز، ابوالقاسم، مناقب علوی در آینه شعر فارسی، انتشارات پژوهشگاه علوم، تهران، 1379.
5 ـ محجوب، محمد، نمایش کهن و نقالی، جشن هنر، شیراز، 1346.
6 ـ چلکووسکی، پیتر، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ترجمه داود حاتمی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1367.
7 ـ اسماعیلی، حسین، درآمدی برنمون شناسی تعزیه، ماهنامه سینما تئاتر، سال سوم، شماره 11، اردیبهشت 1375.
8 ـ شهریاری، خسرو، کتاب نمایش (فرهنگ واژه‌ها، اصطلاحات و سبک‌های نمایشی)، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1365.
منبع: ایران تئاتر
