پایگاه خبری تحلیلی فناوری های نرم و فرهنگی رصد و تحلیلی بر وضعیت صنایع فرهنگی و خلاق
به گزارش فناوری فرهنگی،رضا عباسی در پژوهش پیش رو که در کتاب «نمایش در حریم هشتم» منتشرشده تلاش دارد به‌طور مشخص نمایش‌ها را با محوریت امام رضا (ع) در نقالی و تعزیه مورد کنکاش قرار دهد. این بخش از مقاله به سیمای امام رضا (ع) در تعزیه‌خوانی اختصاص دارد.بخش اول این نوشتار به جلوه امام رضا در نقالی و دیگر آیین‌های نمایشی اختصاص داشت که پیش‌ازاین منتشر شد.
«تعزیه در لغت به معنای سوگواری و عزاداری و به پا داشتن یادبود عزیزانِ درگذشته است و به‌اصطلاح به‌نوعی نمایش مذهبی با آداب‌ورسوم و سنتهای خاص اطلاق می‌شود که خلاف معنی آن غم انگیز بودن شرط حتمی آن نیست و ممکن است گاهی خنده آور و شادی بخش نیز باشد. البته بیشتر این نوع نمایش‌ها به منظور یادآوری مظلومیت شهیدان دین و مذهب (امامان معصوم) برپا می‌شوند.»
«اگر چه برگزاری مجالس تعزیه را مربوط به اواخر دوران صفوی می‌دانند ولی نباید این نکته را فراموش کرد که تعزیه شکل تکامل یافته مراسم و سوگواری‌های مذهبی است که از قرون اولیه اسلامی در ایران رواج یافتند که خود این مراسم نیز ریشه در آیین‌های قبل از اسلام داشتند. از زمان عضدالدوله دیلمی در قرن چهارم هجری، به راه انداختن دسته‌های عزاداری رواج یافت. برپایی دسته‌های سوگواری در سوگ سیاوش، از قبل از اسلام آغاز شده بود. این دسته‌ها شعرهایی را در ذکر مصایب شهدای کربلا می‌خواندند. این اشعار که گاه به صورت سوال و جواب خوانده می‌شد بعدها در شکل گیری گفتگوی نمایش‌های دینی نقش عمده‌ای داشتند.»
این مراسم و تظاهرات مذهبی با رسمیت یافتن مذهب شیعه در دوره صفوی، شکل و هیبت منظم و سازمان یافته ای پیدا کرد و به تدریج با نوشته شدن حماسه‌های مذهبی و کتاب‌هایی در مدح و منقبت خاندان پیامبر (ص) و نیز ظهور پدیده‌ها و عناصر فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و مراسم دیگر چون روضه خوانی، واقعه گویی، نقالی، مناقب خوانی، حمله خوانی در اواخر دوره صفویه به شکل و صورت کنونی درآمدند. البته تعزیه و تعزیه‌خوانی در تمام مناطق ایران در یک زمان و به یک شکل رواج نیافت و از نظر کیفیت و شیوه اجرا یکسان نبود، که با توجه به خارج از بحث بودن این موضوع از کنار آن می‌گذریم.
تعزیه‌های به دست آمده با محوریت شخصیت امام رضا (ع) به دو بخش تقسیم می‌شوند: 1 ـ تعزیه‌های مربوط به شهادت امام
2 ـ تعزیه‌های مربوط به زیارت کنندگان قبر امام.
از هر کدام از این بخشها دو نسخه اصلی وجود دارد:
یک نسخه با نام مجلس شهادت امام رضا (ع) و نسخه دیگر با نام مجلس زوار غریب است. این تعزیهها با توجه به مناسبت‌های مرتبط با زندگی امام رضا (ع) اجرا می‌شدند و به‌طور مثال در جشن‌ها مجلس زوار غریب و در مراسم سوگواری مربوط به امامان شیعه مجلس شهادت اجرا می‌شد. با همه تفاوت‌ها تمامی تعزیه‌های مربوط به امام رضا (ع) یک ویژگی مشترک دارند و آن اشاره به کرامات و معجزات امام رضا (ع) است.
بررسی ساختمایه‌های نمایشی تعزیه «شهادت امام رضا (ع)»
این مجلس که مهمترین تعزیه درباره شهادت امام رضا (ع) است در واقع روایتی است از غربت امام رضا (ع) و جفاهای وارد شده به ایشان.
داستان تعزیه
امام رضا (ع) به دستور مامون از مدینه عازم طوس می‌شود. در این سفر که با همراهی اباصلت انجام می‌شود امام در محل‌های مختلف با اشخاص متفاوتی برخورد می‌کند و هر کدام از آنها را با کرامات و معجزاتش دچار تحول می‌کند. برخی از آنها دوستداران امام و برخی با شخصیت او بیگانه هستند که هر کدام به نوبه خود باعث به وجود آمدن ماجرایی می‌شوند. سرانجام امام به طوس رسیده و با انگور زهر آلود مامون به شهادت می‌رسد.
خط اصلی داستان این مجلس، سفر امام به ایران و شهادت او است اما در این بین، داستان‌های فرعی به جذابیت و کشمکش داستان اصلی کمک می‌کنند. همانطور که قبلا اشاره شد داستان معجزات امام رضا (ع) از ویژگی‌های مشترک تمامی مجالس تعزیه مربوط به ایشان است. این قصه‌ها که در تعزیه شهادت امام چون شاخ و برگ از داستان اصلی منشعب شده اند عبارتند از:
شفا دادن کور، دیدار با مرد سلمانی و ملاقات او هنگام مرگ، خشک شدن باغ با نفرین امام و ضمانت آهو و شرمساری صیاد، مکر پیرزن برای ضربه زدن به شخصیت امام و رسوا شدن او با مرگ پسرش.
این داستان‌ها علی رغم ارتباط با یکدیگر، ساختمان و قصه‌ای مستقل دارند و هر یک دارای آغاز، میانه و پایان هستند. در مجلس شهادت امام رضا (ع) داستان‌های فرعی در بستر داستان اصلی قرار گرفته اند به‌طوری که هیچ گاه پراکندگی در خط داستانی احساس نمی‌شود. این تکنیک داستان پردازی به زیبایی توانسته بدون انقطاع ذهنی مخاطب از داستان اصلی، توجه او را به خرده داستان‌های نمایش نیز جلب کند.
بن اندیشه (تم) نمایش
دو بن اندیشه در مجلس شهادت امام رضا (ع) قابل تشخیص است:
1 ـ فضایل اخلاقی امام 2 ـ غربت.
هر کدام از این بن اندیشه‌ها در جای خود به خوبی پیام نمایش را منتقل می‌کنند. در مورد بن اندیشه اول می‌توان گفت که در اصل، هدف آن نشان دادن فضایل و کرامات معصومی است از تبار رسول الله که در هر لحظه از زندگی خود منشا خیر و خوبی است. شفا می‌دهد، می‌بخشد، هدایت می‌کند و همراهی می‌کند. امام در سفری است که ناخواسته پای در آن نهاده ولی در کنار ذکر مراثی همواره به فکر گشودن گره از کار مردمان است. این موضوع از جنبه‌های تعلیمی تعزیهها و نقل‌های مذهبی است چرا که این نمایش‌ها همواره سعی در آموزش سیره نبوی دارند. هدف آنها تعلیم اخلاق نیکو و صفات پسندیده به مخاطب است و صرفا به دنبال بازگویی یک داستان از زندگی امامان نیستند. به‌طور مثال این بخش از تعزیه به تماشاگر می‌آموزد که در هر شرایطی باید به فکر حل مشکلات انسان‌ها بود.
بن اندیشه دوم که جنبه حزن نمایش را نیز برعهده دارد همواره بر غربت مردی از آل علی (ع) تاکید دارد.
امام رضا (ع):
سـر غـریب تاییـد اگر رضای غریـب
بـه وقـت مهـر کـه گردد زمهر یـار غریب
غریب بودن و درد غریبی آسان نیست
به وقت مرگ که بندد دو‌چشم‌های غریب
این تم به خوبی میتواند مخاطب را به حال اندوه و غم رسانده و او را در این مصیبت شرکت دهد. اگر هدف نمایش دینی را علاوه بر آموزش، ذکر مصایب و ظلم‌های ناروا بر اولیای خدا بدانیم، مجلس شهادت امام رضا (ع) به خوبی از عهده آن برآمده است. البته این یادآوری با اندوه درونی مخاطب که ناشی از مشکلات روزگار است جمع شده و او را به اوج جذبه عاطفی و تزکیه می‌رساند و گاه برای برقراری این ارتباط معنوی در برخی از گفتگو‌ها به داستان کربلا نیز اشاره می‌کند:
امام رضا (ع):
نهفته در تو بلا در بلاست ای انگور
شکفته از تو گل کربلاست ای انگور
جبرییل:
باز یادم آمد ای اهل عزا از حسین و واقعات کربلا
شخصیت‌های تعزیه
اگر چه شخصیت‌های گوناگونی در مجالس تعزیه حضور دارند ولی جنبه نمایشی تعزیه از چالش میان دو گروه شخصیتی یعنی اولیا و اشقیا به وجود می‌آید. اولیا به عنوان نماینده خیر و اشقیا به عنوان مظاهر شر و پلیدی در رویارویی با یکدیگر، مخاطب را به شناختی دوباره از خویش دعوت می‌کنند.
شخصیت‌های مجلس شهادت امام رضا (ع) را می‌توان به صورت زیر دسته بندی کرد:
اولیا: امام رضا (ع)، امام محمد تقی (ع) و اباصلت.
اشقیا: مامون، وزیر.
شخصیت‌های غیر انسانی: جبرییل، عزراییل، منکر و آهو.
مردم عادی: مرد کور، سلمانی، باغبان، صیاد، پیرزن و پسرش.
امام رضا (ع) به عنوان شخص محوری نمایش در تمامی وقایع حضور دارد و همانطور که انتظار می‌رود دست به کرامات و اعمال فوق بشری می‌زند. در طول زمان و مکان حرکتی آسمانی دارد، به راحتی از محلی به محل دیگر می‌رود. این نکته که از ویژگی‌های اولیا در مجالس تعزیه است باعث می‌شود مخاطب احساس نزدیکی بیشتری با شخص امام داشته باشد. او در می‌یابد که امام در تمام زمانها و مکانها توانایی حضور و دستگیری از درماندگان را دارد و همین امر باعث آرامش بیشتر تماشاگر و توسل او به اولیا می‌شود.
از لحاظ عمل نمایشی شخصیت‌های این مجلس از دو جنبه قابل بررسی هستند:
1 ـ در ظاهر امر، اشقیا بر اولیا چیرگی دارند، اختیار عمل به دست آنهاست، آنها سرانجام پیروز می‌شوند و کامیابی از آن گروه ظالم است. در نظر اول و نگاه بیرونی اولیا همواره زیر سلطه اشقیا هستند. امام رضا (ع) باید علی رغم میل باطنی خود مدینه را به سمت طوس ترک کند و توان جدال با مامون را ندارد.
2 ـ در باطن و نگاه درونی که با اندیشه دینی مخاطب پیوند دارد، شکست امام نوعی پیروزی است. اشقیا سرشتی پست دارند و برتری آنها بر اولیا زاییده عوامل بیرونی است. امام رضا (ع) میتواند با معجزه از طوس خارج شود ولی او راضی به رضای خدا است. سرنوشت امام از پیش تعیین شده و این قاعده به راحتی از سوی تماشاگر پذیرفته می‌شود. شاید مهمترین تفاوت تراژدی با تعزیه در همین جا است؛ قهرمان تراژدی با خطای تراژیک و بی اطلاعی از حوادث آینده دچار سقوط و مرگ می‌شود. ولی در تعزیه، اولیا با آگاهی از خطر به سوی آن می‌روند. چرا که این خطر را جزیی از تقدیر خود می‌دانند. تقدیری که توسط پروردگارشان رقم خورده است و رضایت به این حکم بالاترین درجه دینداری است.
امام رضا (ع):
من رضایم به رضایی که رضای تو در اوست
به رضای تو شد آماده غریب الغربا
از طرفی فضای عینی مامون در سنجش با فضای امام بسته و محدود است. فضای او زمینی است. به همین دلیل زمانی که امام برای عمل به وعده خود از طوس به دماوند می‌رود تا در هنگام مرگ کنار مرد سلمانی باشد مامون از این سفر ماورایی اظهار تعجب کرده و آن را انکار می‌کند.
مامون:
شوم فدای تـو ای مهتر صغیر و کبیر کجا تو رفتی و باز آمدی به روی سریر
که بود آنکه به لبیک او شدی غایب کـنون بیـنمت آقا به مسندی صاحب
امام رضا (ع):
غریبی مرده بود اندر دماوند غریب و بی کس و بی یار و فرزند
زآهـی داغ کهنـه کـرد تازه بـرفـتـم بـهـر تـشـیـع جـنــــازه
مامون:
شما را کذب و بهتان پیشه باشد مـدام از راستی انـدیشه باشد
کجـا طـوس و کجا شهر دماوند از اینگونه سخنها تا کی و چند
ارتباط میان شخصیت‌های تعزیه را می‌توان از جنبه تقابل و روبرویی نیز مورد بررسی قرار داد. این روابط به سه بخش تقسیم می‌شوند:
1 ـ شخصیت مثبت با شخصیت مثبت
2 ـ شخصیت منفی با شخصیت منفی
3 ـ شخصیت مثبت با منفی
ارتباط میان شخصیت‌های مثبت در واقع ارتباطی جانی و روحانی است. خطابشان به یکدیگر عشق آمیز است. به‌طور مثال زمانی که امام در حال احتضار است و فرزندش را در بالین می‌بیند، او را اینگونه مورد خطاب قرار می‌دهند:
امام رضا (ع):
ای تقی فرزند من خوش آمدی قوت دل جان من دیر آمدی
راحتی بخـشیـده ای جان مـرا شاد کردی بیت الاحزان مرا
ارتباط میان شخصیت‌های منفی، ارتباطی جسمی و مادی و بر پایه رقابت و آزمندی است و خطابشان به یکدیگر توهین آمیز است. مامون وزیر خود را مورد خطاب قرار می‌دهد:
مامون: برو به خانه او ای وزیر بد منظر
وزیر: به روز حشر چه گویی جواب پیغمبر
مامون:
تو را چه کار سوال و جواب با مامون
برو سلام فراوان رسان بر آن دلخون
ارتباط میان شخصیت‌های مثبت و منفی نا برابر و متضاد است. اگر چه امام به سوی مرگ می‌رود و قدرت در دست مامون است ولی در گفتار مامون توان رویارویی با امام نیست. چرا که او از مقام امام آگاه است. همانطور که در تمامی تعزیهها اشقیا از مقام اولیا آگاهند.
امام رضا (ع) (گفتگو با خداوند):
هزار دشمنم ار می‌کنند قصد هلاک
گرم تو دوستی ار دشمنان ندارم باک
امام خطاب به مامون:
خطاب من به تو مامون ظالم غدار
مرا برای چه کردی به نزد خود احضار
مامون:
ضیای چشم محمد شهنشه دینم
خوش آمدی به فدای تو جان شیرینم
تحول شخصیت‌های تعزیه
همانطور که گفته شد اولیا و اشقیا، شخصیت‌های ثابت و تغییر ناپذیری هستند که از ابتدا تا انتهای نمایش در خط رفتاری خود حرکت می‌کنند و هیچ گاه برخلاف انتظار مخاطب دست به عملی غیرقابل پیش بینی نمی‌زنند و به عبارتی دچار تحول نمی‌شوند. ولی شخصیت‌های عادی تعزیه با توجه به انتخاب خود و جبهه‌ای که در آن قرار می‌گیرند می‌توانند خوب یا بد باشند. در مجلس شهادت امام رضا (ع)، صیاد و پیر زن از این دسته هستند. آنها ابتدا در مقابل امام رضا (ع) و سپس در کنار او قرار می‌گیرند. این دسته از شخصیتها به دلیل دارا بودن ویژگی‌های رئالیستی، اجتماعی و طبیعی نزدیک‌ترین اشخاص تعزیه به مخاطب هستند. آنها مانند همه انسان‌ها تغییرپذیرند و با این تغییر، تماشاگر را در باز شناخت مسایل درونی و روحی یاری می‌کنند.
زبان تعزیه
زبان تعزیهها را می‌توان از سه جنبه مورد بررسی قرار داد:
1 ـ ویژگی‌های زبان
در تعزیه شهادت امام رضا (ع) تمام شخصیتها شبیه یکدیگر سخن می‌گویند. به عبارتی امام رضا (ع)، مرد کور، صیاد، مامون و. همه از زبان و گفتار ساده ادبی و نیمه ادبی استفاده می‌کنند. تفاوت زبانی میان افراد، بیشتر در‌آهنگ و موسیقی کلام است. به‌طور مثال امام رضا (ع) اشعار را با آواز و آهنگ می‌خواند و مامون با پرخاش و گاهی دکلمه‌وار و اندگی آهنگ دار سخن می‌گوید. زبان این تعزیه ساده و روشن است. سادگی نه به معنای به کار نبردن تعبیرات ادبی بلکه به معنای ساده بودن شیوه سخن و بیان.
2 ـ قالب‌های گفتار
با بررسی مجلس شهادت امام رضا (ع) متوجه می‌شویم که برخی از شیوه‌های گفتاری در این تعزیه وجود ندارد. به‌طور مثال رجز خوانی، مبارز خوانی، مناظره، همخوانی یا همسرایی که در تعزیه‌های مربوط به واقعه عاشورا از شیوه‌های گفتار محسوب می‌شوند در این نمایش جایی ندارند. البته این موضوع به دلیل نوع داستان است. این مجلس، بیشتر به مرثیه سرایی و ذکر فضایل می‌پردازد و عاری از جنبه‌های حماسی است که این نکته از مهمترین تفاوتهای آن با تعزیه‌های مربوط به وقایع کربلا به لحاظ محتوایی و گفتاری است.
مرثیه و مفاخره در خدمت زبان نمایش است و به بیان مصایب امام کمک می‌کند.
امام رضا (ع):
ای خدا آگهی از حال غریب الغربا بـه زوال آمـده اقبال غریب الغربا
قرعـه در بـدری آمده بر نام رضا هرمنجم که زند فال غریب الغربا
(مرثیه)
اباصلت:
ای خدا شاه حجازی در خراسان می‌رود
دیده‌گریان سینه سوزان قلب پرخون‌می‌رود
می رود سوی خراسان بر ولیعهدی کنون
مـن ندانم پـس چرا او دیده گریان می‌رود
(مفاخره)
امام رضا (ع):
مـن مصدر صفات خداوند اکبـرم هستم غریب و بی‌کس و بی یار و یاورم
در رتبه پادشاهم و در منزلت امام دارای دیـن سلالـه مـوسی ابـن جـعفرم
(مدیحه)
مامون:
سلام من به تو این نور چشم پیغمبر
خـدیو لوح و قلم جان ما به کرسی زر
ضیای چشم محـمد شهنشهه دیـنم
خوش آمدی به فدای تو جان شیرینم
از دیگر ویژگی‌های گفتاری این تعزیه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
گفتار خطابی جبرییل و عزراییل:
جبرییل:
خطاب من به تو ای سحاب قهرآمیز شده است حکم خداوند کز غضب برخیز
بـرو بـه بـاغ هـمان باغبان بد بنیاد بـریـز صـاعقـه رعـد و بـرق از بـیــداد
گفتگو با اشیا و حیوانات
سلمانی:
فخر کن ایـن تیغ بهراحتشام تـا تراشی مـویی از فرق ملـک
ناز کن این آب بر آب بهشت شد به موی شاه دینت سرنوشت
صیاد:
تن به کشتن ده مکن آه و فغان
امام رضا (ع):
بارالها آهوی او را رسان
آهو:
سلام من به تو یا حضرت امام رضا (ع) بیامدم به برت ای شفیع روز جزا
3 ـ قالب شعری
قالب شعری تعزیه شهادت امام رضا (ع) مثنوی، رباعی و قصیده است. چرا که این قالب‌های شعری به بهترین شکل می‌توانند در خدمت داستان باشند. در این تعزیه، بحر طویل کاربردی ندارد. زیرا با توجه به حماسی نبودن داستان و نداشتن شیوه‌های گفتاری چون رجزخوانی و حمله خوانی قالب‌های شعری چون مسمط، یا بحر طویل نمی‌توانند کاربرد زیادی در این نسخه داشته باشند و شاعر با علم به این مطلب به زیبایی از شعر سرایی در قالب مثنوی بهره برده است.
نمایش‌های دینی پس از ورود اسلام بر پایه داستان‌های زندگی خاندان پیامبر شکل گرفتند. در این نمایش‌ها همواره دو عامل به عنوان رکن اصلی مورد توجه قرارگرفت: 1 ـ بیان ویژگی شخصیتی اولیای دین اسلام 2 ـ وقایعی که این شخصیتها را در بر می‌گیرد.
در بیان ویژگی شخصیتی امامان شیعه همواره سعی می‌شد تا آموزه‌های اخلاقی و اجتماعی در درجۀ اول اهمیت قرار گیرند و در مورد وقایع، می‌توان گفت همواره شخصیت‌های مثبت سر تسلیم در برابر تقدیر الهی فرود می‌آورند.
شاید علاقه مردم ایران به شخصیت‌های مذهبی به عنوان اولین عامل رشد این نمایش‌ها عنوان شود که در بین این اشخاص، امام رضا (ع) به دلیل حضور در ایران از جایگاه والایی برخوردار است و تعزیه به عنوان برجسته‌ترین نمایش دینی ایران در مجالس متفاوت به بیان داستان زندگی و ویژگی‌های شخصیتی امام رضا (ع) پرداخته است. محور اصلی نقالی‌ها و تعزیه‌های مربوط به امام رضا (ع) بیان معجزات، کرامات و فضایل ایشان در قالب داستان سفر، از مدینه به طوس است.
این مجالس اگر چه با اصول و فنون نمایشنامه نویسی غربی نگاشته نشدند ولی با تکیه بر ویژگی‌های نمایش‌های ایرانی از ساختمایه‌های اصلی یک نمایش برخوردارند که چنین موضوعی میتواند دلیلی برای خلق آثار نمایشی مکتوب برپایۀ مجالس نمایش مذهبی باشد. تمامی عوامل نمایش مجلس شهادت امام رضا (ع) از قبیل داستان، شخصیت، زبان، مکان، لباس، موسیقی و… همگی در قالب یک دسته تکنیک‌های اجرایی به سمت یک هدف گام برمی‌دارند و آن رسیدن تماشاگر به آرامش و آموزشی است که از دیدگاه مذهبی نشات گرفته است. مخاطب این مجلس به شناختی دوباره از یک واقعه می‌رسد و در این مسیر جذبه‌های نمایشی به همراه وابستگی عاطفی به شخصیت امام رضا (ع) او را همراهی می‌کنند.
این پژوهش در نظر داشت تا سیمای امام هشتم را در گونه‌های نمایش دینی ایران مورد بررسی قرار دهد. ولی نمی توان به‌طور یقین عنوان کرد که تنها در این نمایش‌ها جلوه ای از ایشان به چشم می‌خورد. چه بسا محققان در روزگاری نه چندان دور در نمایش‌های دیگر ردپایی از حضور امام رضا (ع) را یافته و آن را مورد مطالعه قرار دهند.
منابع
1 ـ شهیدی، عنایت الله، پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌خوانی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران، 1380.
2 ـ نصری شرفی، جهانگیر، نمایش و موسیقی در ایران، جلد 2 و 3، انتشارات مهرباران، تهران، جلد 2 و 3، 1383.
3 ـ دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، جلد 14، 1343.
4 ـ فراز، ابوالقاسم، مناقب علوی در آینه شعر فارسی، انتشارات پژوهشگاه علوم، تهران، 1379.
5 ـ محجوب، محمد، نمایش کهن و نقالی، جشن هنر، شیراز، 1346.
6 ـ چلکووسکی، پیتر، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ترجمه داود حاتمی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1367.
7 ـ اسماعیلی، حسین، درآمدی برنمون شناسی تعزیه، ماهنامه سینما تئاتر، سال سوم، شماره 11، اردیبهشت 1375.
8 ـ شهریاری، خسرو، کتاب نمایش (فرهنگ واژه‌ها، اصطلاحات و سبک‌های نمایشی)، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1365
منبع: ایران تئاتر
