«زنجیره انسانی» در انتخابات؛ از فضای واقعی تا عرصه مجازی

به گزارش فناوری فرهنگی، با گستردگی پهنه های مجازی، نقش این فضاها در انتخابات دهم مجلس شورای اسلامی و مجلس پنجم خبرگان بیش از هر زمان دیگر حس می شود. اکنون فضای مجازی عرصه ای برای تبلیغات نامزدها و مشارکت بیشتر شهروندان شده است. تشکیل زنجیره انسانی ایده تازه ای است که برخی گروه های سیاسی در مسیر انتخابات پیش رو مطرح کردند.
چرایی سرازیر شدن مشارکت مردم از فضای واقعی به فضای مجازی در انتخابات آتی و اینکه آیا در کنش های سیاسی، فضای مجازی می تواند جای فضای واقعی را بگیرد، از جمله پرسش هایی است که کارشناسان مسایل اجتماعی و ارتباطاتی در گفت وگو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا به آن پاسخ دادند.

*** شبکه های مجازی؛ فرصتی برای کنش اجتماعی در غیاب تحزب
برخی کارشناسان بر این باورند، در شرایط نبود هیجان و نشاط کافی و ضعف حزب ها و صنف ها در نقطه های عطف سیاسی و اجتماعی، مردم برای داشتن کنش سیاسی و ایفای نقش اجتماعی خود به بسترهای دیگری مانند فضاهای مجازی پناه می برند.
«سعید معیدفر» جامعه شناس و پژوهشگر مسایل اجتماعی در گفت وگو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا، در پاسخ به چرایی افزایش فعالیت های انتخاباتی مجازی در قالب هایی مانند تشکیل زنجیره های انسانی مجازی گفت: انتخابات، نیازمند شور، نشاط، تحرک، تعامل و فضای اجتماعی مساعد است چرا که اگر فضای اجتماعی مطلوب به وجود نیاید رای گیری تبدیل به مقوله ای بی رمق می شود. بر همین اساس برای داشتن انتخاباتی پر شور و با مشارکت بالا نیازمند یک فضای اجتماعی پویا هستیم.
وی افزود: به نظر می رسد در این دور از انتخابات مردم بیش از پیش از اهمیت مشارکت خود در تعیین سرنوشت شان آگاه شده اند و می خواهند با بهره گیری از همه فرصت های مشارکت، از ادامه حضور کسانی که در سال های گذشته هزینه های زیادی برای کشور رقم زدند، جلوگیری کنند.
معیدفر با اشاره به ضعف فضای حزبی و صنفی در جامعه افزود: شماری از افراد به این دلیل که فضای اجتماعی را برای تحرک، انگیزش و شور انتخاباتی مناسب نمی بینند، شبکه های اجتماعی و فضای مجازی را فرصتی پیش روی خود می بینند.
وی در تشریح فرصت هایی که فضای مجازی در دوره کنونی انتخابات در اختیار افراد قرار می دهد، یادآور شد: در این دوره انتخابات، در راستای کاستن از هزینه های یادشده برای کشور، علاقه به مشارکت سرعت بیشتری گرفته است. به نظرم در خلاء فضاهای واقعی، شبکه های اجتماعی البته اگر دچار اختلال نشوند، یک فرصت ویژه هستند که می توان از آنها بهره برد.
معیدفر در پاسخ به این پرسش که کنش های اجتماعی در فضای مجازی از جمله تشکیل زنجیره های انسانی چه تاثیری بر فضای واقعی دارد، افزود: ما تاثیر تحرک های اجتماعی در شبکه های مجازی را در انتخابات ریاست جمهوری 1392 دیدیم. از این رو جامعه به تاثیر رسانه های اجتماعی در برهه های مهم سیاسی و اجتماعی پی برده و در تلاش است که در جریان انتخابات پیش رو هم از این امکان بهره ببرد. در این میان همزمان با افزایش میل به مشارکت، ابتکار عمل و خلاقیت هایی نیز در شبکه های مجازی شکل گرفته که اجرای این خلاقیت ها شاید در فضای واقعی امکان پذیر نباشد. این اتفاق نشانگر آن است که ما در آستانه یک تغییر در ساز وکارهای مشارکت اجتماعی هستیم؛ تغییری که می تواند در شکل دهی به روندهای سیاسی و اجتماعی از جمله انتخابات اثر تعیین کننده ای داشته باشد.

*** آیا فضای مجازی اثرگذاری فضای واقعی را دارد؟
این روزها فضاهای مجازی کارکردهای موثری دارند و شبکه های اجتماعی توانسته اند عرصه ای مهم برای تبلیغات انتخاباتی نامزدها و هواداران آنان باشد.
معیدفر در پاسخ به این پرسش که آیا فضای مجازی می تواند جای فضای واقعی را بگیرد و آیا می توان ادعا کرد که هم اکنون دیوار میان فضای واقعی و مجازی از بین رفته است یا نه؟ گفت: من چنین باوری ندارم و فکر نمی کنم چنین اتفاقی رخ داده است. جامعه ما هنوز هم علاقه مند است که از فضای واقعی استفاده کند چرا که در فضای واقعی موقعیت های عالی تری به دست می آید. فضای واقعی همواره بر فضای مجازی اولویت دارد اما زمانی که در فضای واقعی محدودیت هایی احساس شود جامعه گریزی از کوچ به فضای مجازی ندارد.
به باور معید فر، فراوانی حزب ها و صنف ها در فضای اجتماعی واقعی بیش از هر فضای مجازی می تواند بر مشارکت اجتماعی بیافزاید اما مردم در نبود فضای گسترده حزبی و صنفی مجبورند که خود رسانه و زبان خود شوند و از هر فرصت حداقلی برای رساندن پیامشان استفاده کنند که فضای مجازی امروز این فرصت را در اختیار مردم قرار داده است.
«داود زارعیان» مدرس ارتباطات نیز در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا، درباره تفاوت فضای واقعی و مجازی گفت: جهانِ امروز جهان دوفضایی است که آغاز شکل گیری آن سال 95-1994 میلادی بود و تا سال 2010 کامل شد. همچنین از سال 2010 به بعد رو به تکامل گذاشت.
وی در ادامه گفت: آنچه در جهان واقعی اتفاق می افتد آن چیزی است که ما تا پیش از سال 1994 می دیدم؛ یعنی هر کاری با مراجعه و حضور در فضا و مکان انجام می شد و معنا پیدا می کرد اما وقتی مساله جهان دوفضایی مطرح شد و سخن از فضای مجازی به میان آمد، از اهمیت حضور در زمان و مکان کاسته شد.
زارعیان در ادامه درباره کارکرد ایده های چون تشکیل زنجیره های انسانی در فضای مجازی در مقایسه با فضای واقعی افزود: کاربرد و تاثیر مشارکت های اجتماعی در فضای مجازی بی شک کمتر از مشارکت در فضای واقعی است. به عنوان مثال شکل گرفتن زنجیره انسانی در فضای مجازی به اندازه زنجیره انسانی در فضای واقعی نمی تواند تاثیرگزار باشد زیرا افراد در اینگونه مشارکت به لحاظ فیزیکی جدا از یکدیگر هستند. در ایران یکی دیگر از مسایلی که می تواند در کاهش قدرت شبکه های اجتماعی از جمله شبکه های موبایلی اثرگذار باشد، انبوه نبودن تعداد کاربران به نسبت جمعیت کل کشور است. از این رو قدرت فضای مجازی نمی تواند آن اثر گذاری مورد نظر را داشته باشد اما بی تاثیر هم نیست.
زارعیان درباره این که آیا ایده هایی چون تشکیل زنجیره انسانی مجازی در رسانه های اجتماعی مانند «فیس بوک» و «توییتر» می تواند قدرت و اثرگذاری گسترده داشته باشد، اظهار کرد: در ایران خیر، چرا که شبکه های اجتماعی چندان سامان یافته نیستند و ما کاربرد و نحوه استفاده آن را به درستی نمی دانیم.
وی یکی از مهم ترین نکته ها در استفاده از فضای اجتماعی را ضابطه مندی و مدیریت درست این فضاها دانست و در خصوص استفاده از این شبکه ها در بحث هایی مانند انتخابات از جمله انتخابات آتی تاکید کرد: به نظرم این انتخابات نخستین انتخاباتی است که در آن از شبکه های اجتماعی موبایلی استفاده می شود و در دوره های پیش، بیشتر از پیامک استفاده می شد که در این دوره پیامک کارکرد خود را نسبت به دوره های گذشته تا حدودی از دست داده است اما کاربران باید به ضوابط قانونی خاصی پایبند باشند.
فرجام سخن این که شبکه های اجتماعی عرصه ای تازه برای حضور و مشارکت به شمار می رود؛ عرصه ای که اهمیت آن در برهه های مهم سیاسی و اجتماعی بیشتر نمایان می شود. این عرصه اما به لحاظ فراگیری کاربران و حاکم نبودن ضابطه بر آن گاهی ممکن است آسیب زا باشد که بی شک تبلیغات و رفتارهای انتخاباتی کنونی نیز از آن دور نبوده است.

منبع: ایرنا