پایگاه خبری تحلیلی فناوری های نرم و فرهنگی رصد و تحلیلی بر وضعیت صنایع فرهنگی و خلاق
برای شروع بفرمایید از اقتصاد زیارت یا گردشگری اسلامی که در واقع برشی از اقتصاد فرهنگ است، چه تعریفی می‌توان ارائه کرد؟
ما به بحث اقتصاد زیارت و یا شاید بتوان گفت به صورت عام‌تر به اقتصاد فرهنگ، دو نوع نگاه داریم. نگاه اول شامل بسیاری از افراد، مدل ها و جریان‌های فعال بوده و معتقد است شهری که در آن گردشگر و گردشگری دینی وجود دارد یا زائرپذیر است، ظرفیت زیادی برای توسعه اقتصادی و توسعه اشتغال دارد. ما باید از فرصت موجود حداکثر بهره را ببریم تا اقتصاد شهرمان را ارتقا دهیم و مشکل اشتغال را حل کنیم. بنابراین در این نگاه چون اقتضای زیارت برای ما وجود دارد این نگاه هم پیدا شده است.
وجود بیش از 20 میلیون زائر، مخارج و هزینه‌هایی در پی دارد که موجب درآمد و توسعه اقتصادی شهر خواهد بود. این نگاهی است که عمدتاً در فضای موجود حاکم است. بسیاری از توسعه‌های گردشی یا جذابیت‌های تفریحی که در مشهد ایجاد شده، مبتنی بر این نگرش به اقتصاد فرهنگ است.
اما نگاه دیگر این است که شهر امام رضا(ع) شهر میزبانی از زائران است و میهمان باید تکریم شود. ما به حکم خادمی امام و میزبانی از زائر امام رضا(ع) باید شرایطی را برای تکریم زائر در شهرمان ایجاد کنیم. به همین دلیل باید نیازهای زائران را مورد توجه قرار دهیم و بر اساس آن زیرساخت‌های لازم و خدمات مورد نیاز و امثال آن را طراحی و برنامه‌ریزی کنیم و در اختیار زائر قرار دهیم. البته این بدان معنی نیست که در اینجا مراوده اقتصادی و مالی نداشته باشیم. مثال دیدگاه اول راننده‌ای است که در ماشین می‌نشیند و کار می‌کند تا از مردم پول بگیرد و هدفش پول درآوردن است. اما برای دیدگاه دوم این مثال این‌گونه می‌شود که راننده‌ای سوار ماشین می‌شود و می‌گوید خدایا مردم همه به یاد تواند من در ماشین می‌نشینم به قصد خدمت به بنده‌های تو و می‌دانم که روزی و رزقم دست تو است. با این قصد شروع می‌کند و روزی هم می‌رسد. بنابر این دو دیدگاه وجود دارد و رویکرد اول غالب است که من عرض کردم و رویکرد دوم خیلی مظلوم است. واقعیت این است که ما اغلب باورمان به لطف خدا کم است وگرنه قرآن می‌فرماید: به این مسیر صحیح خدا مردم باشند، نگران روزیشان نباشند. ما این را نه باور داریم و نه به آن عمل می‌کنیم. من از منظر مجموعه‌ای که در حوزه زیارت کار تخصصی انجام داده و برنامه توسعه زیارت حضرت امام رضا (ع) تدوین کرده است حرف می‌زنم. ما باید اول می‌فهمیدیم که زیارت چیست؟ زائر کیست؟ شهر زیارتی کدام است؟ اثر تحقق زیارت در شهر زیارتی در زائر چه باید باشد؟ شهر زیارتی اگر در آن زیارت رخ دهد چگونه می‌شود؟ اگر در شهر زیارتی خدمت به زائر به عنوان تکریم زائر رخ دهد چه اتفاقی رخ می‌دهد؟ بنابراین باور ما این است که در شهر زیارتی، زائر باید اکرام شود و نیازهایش تأمین گردد. در همین فضا شما وقتی که نان خوب و با کیفیت به زائر بدهید او هم هزینه نان خوب را به شما می‌دهد یا اگر جای خوب بدهید او هزینه‌هایش را می‌پردازد.
– تا کنون در شهر مشهد در حوزه اقتصاد زیارت چه فعالیت‌های در بعد نظری و عملی انجام شده است؟
ببینید اقتصاد زیارت دو بخش می‌تواند داشته باشد. یک بخش آن مربوط به اقتصاد فرهنگ می‌شود و بخش دیگر مربوط به حوزه غیر فرهنگ. به عنوان نمونه در این زمینه طرح‌هایی با عنوان مدیریت هماهنگ زیارتی شکل گرفته است. اما چگونه بخش خصوصی را پای یک کار منسجم مؤثر که بتواند از مبدأ به زائر خدمات بدهد بیاوریم تا مقصد که شهر مشهد و حرم مطهر امام رضا(ع) است و در ادامه از اینجا خدمت بدهد تا برگشت زائر به همان مبدأ که از آنجا این توجه صورت گرفته است.
این کار از لحظه‌ای که انگیزه برای سفر زیارتی شکل می‌گیرد مراتب مختلفی دارد. مرحله بعد اقدام می‌کند. مرحله بعد نوع استقبالی است که از این زائر باید صورت گیرد. مرحله بعد اتفاقی است که در خود کانون زیارتی باید رخ دهد و مرحله بعد بدرقه مناسب است. این کارها تدوین شده است ولی عملیاتی شدن آن به ظرفیت‌های دیگری وابسته است. مرحله بعد تعامل پایداری است که باید با زائر داشته باشیم تا همیشه این حس زیارت را داشته باشد و سال آینده هم یا هر فرصتی که داشت به این اتفاق مبارک اقدام کند. طبیعتاً این اتفاق هر چه بیشتر رخ دهد خود به خود ماندگاری زائر بیشتر خواهد شد، تعداد مراوده با شهر زیارتی بیشتر خواهد شد و به همین نسبت اتفاق‌های اقتصادی و اشتغال بیشتر و امثال آن خود به خود اگر برنامه‌ریزی شود وجود خواهد داشت. یک بخش آن هم مربوط به فرهنگ یعنی فرهنگ زیارت است. به هر حال جنس زیارت فرهنگی و دینی است و مسائل و موضوعات مربوط به خودش را می‌طلبد. در این بخش هم نمی‌شود گفت تا به حال کار فوق العاده‌ای صورت گرفته است. همان‌طور که در سند راهبردی توسعه زیارت آمده بود که ما باید مراکز رشد فرهنگی داشته باشیم، باید تیم‌های تخصصی که می‌خواهند خدمات مؤثر فرهنگی، خدماتی از جنس اقتصاد زیارت ارائه کنند داشته باشیم. برای مثال در بحث سوغاتی زائران معمولاً زرشک و زعفران و امثال آن را خریداری می‌کند و یا کالاهایی مثل پوشاک و اسباب‌بازی و چنین چیزهایی را خریداری می‌کند که معمولاً در این بخش جنس کالایی که زائر دریافت می‌کند چینی است. شاید بتوان گفت سالانه بیش از 250 تا 300 میلیارد تومان خرید مردم از این دست کالاها است. خوب کسی که برای زیارت حرم امام رضا(ع) به مشهد می‌آید، اگر ما کالای فرهنگی خوبی به عنوان سوغاتی داشته باشیم تمایل دارد آن را بخرد ولی ما چنین محصولی ایجاد نکرده‌ایم. ما در کشورمان شاید بیش از 500 صنعت دستی شناسنامه‌دار داریم که جنس آن‌ها مذهبی و دینی است؛ پس چرا این‌ها را در شهرمان عرضه نکنیم. البته فرهنگ به شیوه‌های اجباری به مردم منتقل نمی‌شود. وقتی من کالایی می‌گیرم انتخابش کرده‌ام و فرهنگ آن را وارد زندگی خودم کرده‌ام و آنگاه به اثری که آن محصول می‌تواند روی من داشته باشد تن می‌دهم.
منبع:دبیرخانه شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی
